فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 57 (بهار 1396)

جنگ های سه گانه ای که امام علی در دوره حاکمیت کوتاه مدت خود بدان گرفتار شد، پس از بحران رده، عمده ترین آشوب های داخلی جامعه اسلامی به شمار می رفت که تبعات سنگینی را بر نظام علوی تحمیل کرد. بررسی این جنگ ها، از آن حیث که به مثابه عمده ترین عامل در ناامنی اقتصادی این دوره عمل کردند، اهمیت دارد. پرسش عمده ای که این مقاله می کوشد تا به تبیین آن همت گمارد، این است که جنگ های داخلی تا چه میزان بر ساختار اقتصادی حکومت امام علی اثرگذار شدند؟ یافته های این پژوهش که بر روش توصیفی تحلیلی مبتنی است، نشان می دهد که غارت اموال عمومی توسط کارگزاران معزول اموی، از بین رفتن منابع مالی در اختیار حکومت برای هزینه های جنگ و تامین اجتماعی، تخریب زیرساخت ها و حذف بخش عمده ای از منابع درآمدی بیت المال در اثر هرج و مرج و شورش، پیامدهایی بودند که صدمات جبران ناپذیری بر اقتصاد حکومت امام وارد نمودند.

امامیه و اسماعیلیه، برای آغاز کار و پیشبرد امور و تدابیر مورد نظر خویش، به تشکیل دو سازمان مخفی وکالت و دعوت اقدام نمودند تا در جهت اهداف و برنامه های خود و در چارچوب اصول عقاید خویش و به دور از چشم دشمنان، بتوانند در مناطق مختلف سرزمین های اسلامی فعالیت نمایند. با بررسی تطبیقی این دو سازمان، می توان به دستاوردهای پژوهشی روشن تر و مهم تری نسبت به اهداف و عملکرد هر دو سازمان و پیروان آنان دست یافت. پرسش اصلی مقاله آن است که این دو سازمان، چه وجوه اشتراک و امتیازی در اهداف و اصول سازمانی با یک دیگر داشته اند؟ در پاسخ می توان گفت که سازمان وکالت امامیه با اهداف چندگانه سیاسی- اعتقادی، برای هدایت شیعیان، احقاق حق اهل بیت: و نیز ترویج معارف شیعه و تحکیم عقاید پیروان فعالیت می نمودند. سازمان دعوت اسماعیلیه نیز با تاکید بر اهداف سیاسی آشکارتر، در راه دست یابی به قدرت و خلافت فعالیت داشتند و در عین حال، به ترویج اصول عقاید خود نیز مقید بودند. هردو سازمان، در اصولی همانند تقیه، پنهان کاری، نظم و ترتیب در امور و اطاعت محض از امام، اشتراک داشتند و در برخی اصول همانند شیوه های جذب حداکثری پیروان و کسب قدرت از هر طریق ممکن، با یک دیگر دارای اختلاف نظر بودند.

با شکل گیری پیوند تشیع و تصوف در سده های 8 و 9 هجریو نفوذ روزافزون تشیع در میان توده های مردم ،شاهد تغییر نگرشتسنن خراسانی-با محوریت صوفیان نقشبندی- هستیم . فضای فرهنگی میان اهل سنت خراسان دراین قرون به جز موارد استثنایی ، بر این باور بود که می توان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آن ها اعتقاد داشت. عنوانی که به این گرایش و جریان می توان داد، «تسنن دوازده امامی»است.بررسی مجموعه داده های تاریخی و آگاهی های موجود، نشان داددر سده های هشتم و نهم هجری، تلاش های گسترده ای شروع شد تا این فکر را ترویج کند که می توان ضمن پای بندی به کتاب و سنت ، در پینشان دادن معرفتی باطنی و عرفانی از کتاب و سنت بود تا برآورنده نیاز های فکری زمان باشد.این فکر،برخی از علمای اهل سنت خراسان را برآن داشت تا ضمن جلوگیری از رویارویی با تسنن خراسانی، به نوعی با عقب نشینی-به اقتضای زمانه- گرایش به تسنن دوازده امامی را اتخاذ نمایند . دراین گرایش، عواملی چون: توجه نظری و عملی علمای اهل سنت به اهل بیت:، علاقه پادشاهان تیموری به دوازده امام شیعیان، فعالیت چشم گیرعلویان،برآمدن خیزش های تصوفی،عالمان شیعی،مداحان و منقبت خوانان خراسان، نقشی اساسی داشته اند و موضوع بررسی این مقاله هستند.

مقاله حاضر، در پی بررسی شاخصه های روش شناسی تفسیر سیاسی قرآن است. سوال اصلی پژوهش، چیستی و ویژگی های روش شناسی این نوع تفسیر است. مدعای مقاله این است که قرآن گرایان، با تغییر در روش های سنتی تفسیر قرآن و با عرضه روش جدید، به فهم تازه ای از قرآن رسیدند که متفاوت از قرآن پژوهان پیشین بود. این فهم جدید، با تاکید بر عقل گرایی، علم جدید تاریخ، اهداف و مقاصد قرآن، تعامل با واقعیت های سیاسی اجتماعی، پرهیز از احادیث ضعیف و عرضه نتایج پژوهش به زبان ساده برای توده مردم و نفی اجماع، شکل گرفت. حاصل پژوهش با این شاخصه ها، نشان دادن اسلام اعتدالی و کارآمد در عرصه داخلی و نظام بین المللی است. این مقاله بر اساس رویکرد تاریخ فکری ، با الهام از روش استیوارت هیوز سامان یافته است.

مکتب فکری کرمان که شاه نعمت الله ولی بنیان گذار آن است، یکی از مکاتب مهم فکری در ایران به شمار می آید. دوران تدریس و تعلیم وی مدت شصت دهه در کرمان استمرار داشت: از این مدت، حدود دو دهه در فرمان روایی مظفریان و چهل دهه را در فرمان روایی تیموریان سپری کرد. شاه نعمت الله در دوران تدریس و ارشاد، هم در سمرقند و هم در کرمان، با حکومت مذهبی تیمور و آل مظفر که به ترتیب تابع احکام فقه حنفی و شافعی بودند، در باطن هم کارینکرد و به دور از هر گونه هم کاری سیاسی و قضاییبا دو حکومت مذهبی وقت، صلاح دین را در ترویج و گسترش تعالیم خویش در تاسیس مکتب کرمان دنبال کرد تا تفکرات حقیقی شیعه و مستحسنات ناب صوفیه را به دور از هر گونه دستور حکومتی و خط مشی سیاسی ادامه دهد.

اجازه، به عنوان یکی از طرق تحمل حدیث و حفظ احادیث از تحریف، به مرور در جهت تضمین درستی آثار علمی، به دیگر علوم نیز سرایت کرد و از ضروریات نظام آموزش اسلامی قرار گرفت و کارکردهای مختلفی یافت. اما پرسش این است که در عصر صفوی با رسمیت یافتن مذهب تشیع، اجازه نامه ها چه روندی را طی کردند و چه کارکردی داشتند؟ این نوشتار، تلاش می کند با استفاده از اجازه نامه های عصر صفوی، به ویژه آن چه در جلد آخربحارالانوار آمده است، به این پرسش پاسخ گوید. بر اساس مطالعات صورت گرفته در این باره، اجازه نامه ها از اهمیت فراوانی برخوردار بود و علوم معقول و منقول را دربر می گرفت، اما در نیمه دوم عصر صفوی با چیرگی اندیشه اخباری، اجازه نامه ها بیش تر شامل احادیث گردید و از معقولات کاسته شد. با توجه به ماهیت دینی حکوت صفوی،اجازه نامه ها علاوه بر این که یکی از طرق تحمل حدیث بود، کارکردهای برجسته تری نسبت به گذشته داشت و نشانی بر شایستگی طلبه برای اجتهاد، کسب مرتبه تدریس و هم چنین تصدی امور شرعیبودکه با توجه به تشکیلات گسترده دینیاین دوره و نیازهای آن بسیار اهمیت داشت.

تاثیر مذهب تشیع بر تمامی نواحی شیعه نشین و به ویژه ایران، نه تنها خود را از طریق جریان های مذهبی، سیاسی و اجتماعی نشان داده، بلکه تاثیری شگرف بر هنر و میراث فرهنگی این مناطق نیز گذاشته است. نمونه این تاثیر را در آثار متعدد معماری، گچ بری، کاشی کاری و به طور کلی آثار تاریخی و هنری می توان دید که در مناطق مختلف ایران بر جای مانده است. آثار چوبی نیز به رغم ناپایداری و از بین رفتن بسیاری از آن ها، در عین حال نمونه های باقی مانده، فرهنگ و هنر شیعی را به ویژه در زمینه کتیبه نگاری و درج مضامین و مفاهیم شیعی توسط هنرمندان زبردست دوران اسلامی، به نمایش گذاشته اند. از جمله این یادگارهای ارزشمند و مستند، آثار چوبی استان فارس است که هم از نظر تعدد و هم از نظر مضامین شیعی، نمونه های بی نظیری از تاریخ مذهبی، فرهنگی و هنری تشیع را در این ناحیه در برمی گیرند. موضوع این پژوهش، بررسی تاریخی و باستان شناختی آثار چوبی استان فارس است. این آثار که برای نخستین بار به صورت جامع، جمع آوری، کتیبه خوانی و تحلیل و بررسی تاریخی شده، نتایج بسیار مهمی از تاریخ تشیع دوازده امامی را در منطقه فارس طی قرون چهارم تا سیزدهم قمری به دست می دهد.