نشریه کلام اسلامی
پیاپی 102 (تابستان 1396)

سالها است که افراد دلسوز در نظام اسلامی، مساله ای به نام «اسلامی کردن علوم انسانی» را مطرح می کنند و در این مورد مقالاتی نوشته و نشست هایی نیز برگزار شده است. از روزی که دانشگاه در ایران تاسیس شده، علوم انسانی با اصول برگزیده غربیان تدوین گردیده، و اساتید دانشگاه نیز نوشته های تعلیمی خود را بر آن اساس تدوین نموده اند، و فارغ التحصیلان این رشته، جز تقریر سخنان غربیان، چیزی نیاموخته اند، و اسلامی کردن علوم انسانی در این شرایط، همت بالایی از اساتید و متفکران می طلبد که بتوانند در برابر فرضیه های آنان، اصول وحیانی را جایگزین سازند.
البته اسلامی کردن چنین دانش هایی به معنای بریدگی از آموخته های غربی و کنار نهادن آنها نیست، بلکه پس از الگوپذیری از اصول اسلامی، افکار آنان را محک زده و از آنچه که با معارف وحیانی در تضاد نباشد بهره گرفته می شود.
علت این دگرگونی چیست؟
جا دارد که سوال شود، علت این تحول چیست؟ و چه مشکلی در علوم انسانی از منظر غربیان هست که دلسوزان نظام را بر چنین تحول و دگرگونی واداشته است.

معناشناسی حسن و قبح و تحریر معنای مورد نزاع در این مساله، یکی از محورهای مهم در مساله حسن و قبح است. در اندیشه محقق خراسانی، معنای حسن و قبح، سازگاری و ناسازگاری با قوه عاقله است و ملاک سازگاری و ناسازگاری نزد قوه عاقله، سعه وضیق وجودی افعال است که منشا آثار خیر یا شر می شود. در اندیشه شهید صدر، دیدگاه محقق خراسانی با اینکه لطیف ترین و دقیق ترین دیدگاه ها در این مسئله در میان اصولیان است اما با این حال سه اشکال مهم بر آن وارد است: یکم) خلط میان مدرک بالذات و مدرک بالعرض؛ دوم) چهار مورد نقض بر این نظریه؛ سوم) فقدان تحلیل ملاک مدح و ذم. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی، نخست به تبیین دیدگاه محقق خراسانی پرداخته سپس نقدهای شهید صدر را ذکر نموده و در پایان به ارزیابی نقدهای شهید صدر پرداخته است.

رابطه توحید افعالی- به معنای حصر فاعل و موثر حقیقی به خدا- با نظام علیت، از مسایل مهم دین پژوهی است که دین پژوهان در تبیین و جمع آن دو دیدگاه های مختلفی ارایه داده اند. برخی رابطه آن دو را رابطه تعارض انگاشته و به انحای مختلف به رفع تعارض پرداخته اند. اشاعره جانب توحید افعالی، و عالمان تجربی در نقطه مقابل، جانب نظام علیت را مقدم داشتند. برخی نیز با راهکارهای مختلف- مثل علل اعدادی، علل طولی و تشان- به امکان جمع آن دو تاکید کرده اند. نویسنده در این مقاله نشان خواهد داد که جمع دو اصل فوق از باب سهل ممتنع است. در آخر مقاله، دیدگاه نو و مختار مقاله (تکمیل نظریه علل طولی فلاسفه و تشان عرفا) تقریر و تحلیل می شود. البته این دیدگاه در بنیاد خود وامدار حکمت متعالیه در تفسیر حقیقت اصل علیت است.

آنچه که به عنوان اندیشه های کلامی شیعه شناخته می شود، پیشینه و تطوراتی دارد که بدون شناخت آن، تصویر جامعی از فکر امامیه و کلام شیعه ترسیم نمی شود. مفهوم اختیار نیز در طول تاریخ کلام امامیه، دستخوش تطوراتی گشته و متکلمان امامی قرائت های متفاوتی از آن به دست داده اند. این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه علامه مجلسی و فیض کاشانی در مدرسه اصفهان در این باره پرداخته است. در مدرسه کلامی اصفهان فیض کاشانی مفهوم اختیار را بر طبق مبانی فلاسفه و عرفا تفسیر کرد و در مقابل علامه مجلسی آن را به مدخلیت توفیقات و خذلان های الهی در افعال انسان تعریف نمود.

یکی از بحث های مهم امامت مساله «علم امام» است. شیعه معتقد است امام، چون منصوب از جانب خداست، باید دارای علمی تام و کامل نسبت به شریعت باشد، و خداوند متعال این علم را بدون آموزش و اکتساب در اختیار امام قرار دهد. حال سخن در این است که علم امام از چه منابعی تامین می شود؟ در روایات ناظر به علم امام، منابع متعددی برای علوم ائمه( ذکر شده است. در این نوشتار به بررسی دو منبع از این منابع پرداخته شده است؛ این دو منبع که در روایات «جفر» و «جامعه» معرفی شده اند، حاوی علوم مختلفی است که از طرف خداوند متعال به پیامبر اکرم$ عطا شده، و از طریق ایشان به ائمه اطهار علیهم السلام رسیده است. در این نوشتار با روش تحلیلی- تحقیقی به بررسی این روایات از حیث سند و محتوا پرداخته و محتوای این دو منبع بررسی می شود.

نوشتار حاضر بررسی آثار خردگرایی دو متفکر و متکلم نامدار اسلامی از دو مذهب متفاوت را در حوزه ذات و صفات ذاتی و افعال الهی، و نیز تفسیر و تاویل صفات خبریه در آیات و روایات وجهه همت خود قرار داده است. با بررسی مسایل ذات و صفات ذاتی و افعال الهی در آینه استدلال های مبتنی بر خردگرایی آن دو، نشان داده است که در تمام مباحث مربوط به حوزه عقل نظری و عقل عملی و تفسیر و تاویل صفات خبری در آیات و روایات کاملا مشابه هم عمل کرده اند. بررسی تفاوت های آن دو در پاره ای از اعتقادات کلامی بخش دیگری از رساله است. سپس منشا این همه مشابهت ها و تفاوت ها را به سنجه تحقیق نهاده و نشان داده است که این همه مشابهت ها و بسیاری از تفاوت هایشان ناشی از بکارگیری رویکرد خردگرایانه در فهم مسایل اساسی اعتقادی می باشد. آشکار کردن جایگاه رفیع و بی نظیر به کارگیری رویکرد عقلانی و خردگرایانه در حل و فصل قضایای اعتقادی از مهم ترین نتایج رساله حاضر است.

قاعده «بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس بشیء منها» یکی از مسائل حکمت الهی است. این قاعده- که به طور حقیقی فقط بر وجود واجب متعال صادق است- بیانگر تلازم میان دو ویژگی بساطت و کامل بودن وجود است. این نوشتار در صدد تبیین قاعده با نگاهی نو است. نگارنده باور دارد که نکته مهم و اساسی در قاعده، تلازم میان دو طرف آن است: طرف اول، بساطت وجود و طرف دوم، کامل بودن آن است، و هر یک از آن ها مستلزم دیگری است. هر چند در کلمات بزرگان حکمت- همچون ابن سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا و علامه طباطبایی- تلازم مزبور به صراحت نیامده است، اما می توان آن را استنباط کرد، که به تفصیل نحوه استنباط آن، واکاوی و ارایه شده است. در انتها به برخی کارکردهای قاعده همچون تبیین علم ذاتی الهی نیز اشاره شده است.