فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان
پیاپی 16 (زمستان 1396)

مقاله حاضر جستاری است در نقد و تحلیل کتاب هیولای کوه به دوش، نوشته محمدرضا شمس. از اهداف مهم این جستار بررسی و تحلیل مهم ترین ویژگی های کتاب حاضر و آشکارکردن نقاط ضعف و قوت آن است. به طورکلی مهم ترین مواردی که در این نوشتار بدان ها پرداخته شده ؛ شامل این موارد است: بررسی ساختار کلی رمان، تحلیل شیوه خاص خیال پردازی در رمان و بازشماری مزیت ها و مخاطرات آن، نگاهی به نثر و زبان رمان، بررسی پیرنگ و مضمون رمان، مخاطبان رمان، تحلیل شخصیت های رمان و بررسی تصویرهای رمان. درنهایت، از مباحث مطرح شده در مقاله نتیجه گیری کلی به عمل آمده است.

بسیاری از کودکان دوست خیالی دارند اما موضوع این کتاب، دوست خیالی یک دختر نوجوان است. منتقد ضمن بررسی ابعاد مختلف این اختلال روانی، بر عدم تطبیق داستان با مباحث علمی و تجربی تاکید می کند و به نقل توصیه های روانشناسان در برخورد با دوستان خیالی می پردازد.

کاوش آثار مکتوب گذشتگان، به ویژه کتاب هایی که برای آن ها مقدس و در زندگی شان تعیین کننده بوده است و درنهایت، یافتن بن مایه های موضوعی داستانی و فانتزی که ارتباط تنگاتنگی با تاریخ و مردم شناسی آن دوران داشته است، درعمل، نوعی کشف و شهود عاشقانه و هنرمندانه محسوب می شود. در رمان بر بنیادهای هستی نوع موضوعات، تخیلات داستانی، پنداشت ها و انگاشت های خاص پیشینیان و باستانیان ایران از دنیا و هستی در قالب داستانی بلند ارائه شده که در نوشتار زیر با رویکردی ساختاری تحلیلی ارزیابی شده اس

این داستان از لایه هایی افسانه ای و اسطوره ای همراه با طنزی در سطح نوجوانان نوشته شده که نه تنها نوجوان را با برخی از کلمات اسطوره ای که ساخته و پرداخته خود نویسنده است، آشنا می سازد، بلکه ذهنشان را وادار به پرسیدن و خلق کردن می کن

رمان آب نبات پسته ای، در 18 فصل سازمان دهی شده است. روایت از زبان یک نوجوان دبیرستانی است که از من راوی شروع می شود و به دانای کل متمایل می گردد. ته لهجه ای از مردم خراسان در گفت وگوها شنیده می شود. همین چاشنی زبانی است که داستان را گیرا و خواننده را جذب می کند و به دنبال خود می کشاند. درآمیختگی طنز و این لهجه و ماجراهای ساده و شیرین و راست وارگی ماجراها دست به دست داده اند و فضای روایی دل پذیری را پدید آورده اند، به گونه ای که خواننده اگر نتواند همه متن کتاب را یک جا و یک نفس بخواند، هر فصلش را یک بند می خواند و تا نخواند، کتاب را بر زمین نمی گذارد. اگر این ویژگی در نثر و روایتش نبود، خواندن 350 صفحه رمان آن هم برای نوجوان در روزگاری که بیشتر جوانان و نوجوانان مطالعه روزمره شان به کامنت های تلگرام و توییتر و اینستاگرام تقلیل یافته است، بسیار دشوار و شاید نشدنی بود.

افسانه پسرک، قصه قهرمان پسری بی تجربه و ناآزموده ی زندگی است. افسانه؛ پسرک را در مسیر لمس زندگی و درک تجربیات تازه ای از آن قرار می دهد. متن با چینش روایت های مختلف از هر واقعه که قهرمان آن ها را از سر می گذراند مخاطب را به فضایی تازه می کشاند و از او در تکمیل قصه و گسترش آن یاری می گیرد. متن «افسانه ی پسرک» میان دو شیوه ی قصه گویی و داستان نویسی نوین پیوند برقرار می کند و در این مسیر کلام قصه گو- نویسنده با ذهن انواع مخاطبان احتمالی اش هم سو می شود تا هر چالش احتمالی خوانندگان نسبت به متن را به روایتی تازه تبدیل کند. اینک پرسش این است: نویسنده چه فرایندی را طی کرده تا شیوه قصه گویی را با شیوه داستان نویسی نوین پیوند بزند و تجربه اش را در عرصه کلام گفتاری- نوشتاری به منصه ظهور برساند؟ افسانه پسرک، متنی است که مدام روایت های مختلف یک واقعه را ارائه می دهد و این افسانه ها یکدیگر را رد، نقض یا تکمیل می کنند و قصه درقصه خلق می شود.

من چه کسی هستم؟ نوشته هانس ویلهلم یکی از مجموعه داستان های والدو است که هم اکنون دو کتاب ترجمه شده از این مجموعه با نام های دیگر دروغ نمی گویم و قرار بازی در ساعت 3 نیز در دسترس هستند. در کتاب من چه کسی هستم؟ نویسنده با گفت وگویی که بین مایکل پسربچه و والدو خرس عروسکی برقرار می کند، سعی دارد درس خودشناسی به کودکان بدهد، اما متاسفانه هر سوال ساده مایکل با یک پاسخ پیچیده توسط والدو روبه رو می شود. این کتاب برخلاف دو اثر ترجمه شده دیگر از این نویسنده، گفته هایش نه تنها برای مخاطب خردسال راه گشا نیست، بلکه ذهن او را درگیر مسائلی می کند که پاسخ به آن ها اگر غیرممکن نباشد، بسیار دشوار است.

داستان بیدی به ماجرای دختری تنها می پردازد که به دلیل پرهیز از کلیشه های آموزشی و هنری، در مدرسه با دشواری های زیادی روبه روست. در این نقد ضمن اشاره به انواع کودک آزاری، توجه به تنوع و خلاقیت در آموزش ضروری دانسته شده و تجربه روابط میان بیدی و معلم نقاشی اش مورد بررسی قرار گرفته است.

در این نقد، ضمن مرور سریع داستان هری پاتر در جلدهای اول تا آخر آن به برخی اندیشه های مطرح شده در کتاب اشاره می شود و آن را مصداقی برای ترویج جادوگری و خرافه، بی خدایی و سبک زندگی غربی می شمارد.

فرهنگنامه کودکان و نوجوانان از نزدیک به 40 سال قبل توسط شورای کتاب کودک در ایران تهیه و منتشر می شود. در این مقاله ضمن معرفی جلد هفدهم این فرهنگنامه، پیشنهادها و انتقاداتی در این خصوص مطرح شده و بر ارزشمندی فرهنگنامه از یک سو و لزوم نگاه ملی و مخاطب محوری ازسوی دیگر تاکید شده است.

ادبیات آیینی کودکان و نوجوانان، یکی از شاخه های مهم ادبیات کودکان و نوجوانان به شمار می آید. آموزه های دینی، ارزش های اخلاقی و رفتاری و باورهای آسمانی، برای
رشد و پرورش حس مذهبی و بینش دینی کودکان و نوجوانان، لازم و ضروری است. بخش عمده ای از ادبیات منظوم و منثور ما را ادبیات آیینی تشکیل می دهد. آشنایی کودکان و نوجوانان با ادبیات آیینی، یکی از اصول مهم در تعلیم و تربیت اسلامی محسوب می شود و با توسعه زندگی اجتماعی، علمی و سیاسی، ضرورت آن بیشتر احساس می شود. برای شکوفایی این ادبیات، باید به موضوعات نو پرداخت و در ساختار و محتوا، با به کارگیری تکنیک های ادبی تحولی ایجاد کرد و با عمق بخشی به آموزه های دینی در رشد بینش مذهبی کودکان و نوجوانان، تلاش بیشتری به عمل آورد. هدف از این تحقیق، بررسی ادبیات آیینی و چگونگی تاثیرگذاری آن در رشد بینش دینی کودکان و نوجوانان است. برآیند تحقیق حاکی از آن است که ادیبان و نویسندگان ادبیات آیینی بیشتر به موضوعات تکراری و کهنه پرداخته اند، درحالی که باید در این زمینه به موضوعات و مضامین تازه و مورد نیاز کودکان و نوجوانان پرداخت. روش های غیرمستقیم ادبیات (شعر و داستان) دینی با تکیه بر عنصر خلاقیت می توانند حامل پیام های تربیتی و آموزه های مفید و موثری باشند که اگر به خوبی ساخته و پرداخته شوند، می توانند به تحول و تحرک آگاهی های فرد و تصحیح مسیر زندگی مخاطبان کمک کنند.

پرداختن به مضامین آیینی در شعر نوجوان به سادگی شعر بزرگسال نیست. ازیک سو، مخاطبان این حوزه، اطلاعات و سواد بزرگسالان را ندارند و از سوی دیگر، نوجوانان به لحاظ روان شناختی میل و رغبتی به روایت هایی که در گذشته اتفاق افتاده ندارند و اغلب به آینده بیشتر توجه می کنند. اگرچه در سال های اخیر شاعران بسیاری به سرودن شعر آیینی روی آورده اند و لابه لای مجموعه شعرهای شاعران نوجوان سرا، شعر آیینی به وفور یافت می شود، اما تعداد شعرهایی که بشود از آن ها به عنوان شعر موفق و تاثیرگذار یاد کرد، انگشت شمار است. مجموعه شعر یک دختر بی گوشواره سروده شاهین رهنما از شاعران موفق نوجوان سرا در سال های اخیر است که به تازگی منتشر شده است. این کتاب دربردارنده ده شعر عاشورایی است که به همت انتشارات به نشر چاپ شده است.

کتاب خاتم مجموعه ای از داستان های کوتاه از چند نویسنده است که هدف آن معرفی شخصیت بزرگ اسلام، «پیامبر اکرم(ص)» به علاقه مندان است. اغلب داستان های نوشته شده در این مجموعه درواقع، بازگویی داستان هایی مشهور از دین و زبان و فرهنگ ایرانی به زبان و سبکی متفاوت تر است. در دیگر داستان های این مجموعه نیز نویسندگان به نوعی به بزرگداشت شخصیت گرامی اسلام، حضرت محمد(ص) پرداخته اند.

در برخی موارد کتاب هایی می خوانیم که ما را در معرض پاره ای اتفاقات روزمره می گذارد. فقط نوع بیان آنها داستانی و هنری است و اطلاعات خاصی در اختیارمان نمی گذارد و بیشتر حالت خبری دارد. فقط یک لذت داستانی و زیرجلدی از خوانش آن نصیبمان می شود که آن هم لازمه مطالعه است و خالی از لطف نیست، ولی کتاب ماهی بالای درخت علاوه بر ایجاد لذت داستانخوانی نقطه قوت دیگری نیز دارد. پرسش های متعددی در ذهن خواننده ایجاد می کند و هرچیزی که پرسش محور باشد، به طبع آگاهی به دنبال خواهد داشت. این رمان اطلاعات خوبی از علم پزشکی می دهد. در علم پزشکی هر مرضی موجب بروز یک سری خصوصیات خاص اخلاقی می شود. در اینجا با توجه به مشکل مشترک این بیماری در بین چهره های معروف جهان ما به آگاهی هایی دست می یابیم و بهانه ای می شود برای شناخت بهتر انسان های اطرافمان؛ زیرا آگاهی بالاتر مساوی با قضاوت کمتر و همدردی بیشتر با اطرافیان و روابط انسانی بهتر را موجب می شود. همانطور که این اتفاق در کتاب ماهی بالای درخت افتاد. زمانی که یک مدرسه علیه الی بود و حتی برای همه دردسر داشت. کم کم با درک بیشتر از نقاط ضعف و قوت او نه تنها مشکل ساز نشد، بلکه موثر هم واقع شد.

کتاب ماهی بالای درخت به زندگی دختر نوجوانی می پردازد که در تمرکز و خواندن مستمر و موفق دچار مشکل است. معلم جدید او پی به این مشکل می برد و با ارایه مشاوره او را در غلبه بر این مشکل یاری می دهد. در این نوشته بر کاربردی بودن این کتاب برای همه نوجوانان و معلمان در برخورد با مشکلات خود و سایر دانش آموزان تاکید شده است.

کتاب سرزمین مادری شهرزاد، مجموعه نقدهای سندی مومنی است که سال ها در مطبوعات به نقد ادبی، به ویژه کتاب های کودک و نوجوان پرداخته است. نقدهای این منتقد با توجه به عناصر داستانی است و آموزشی و جسورانه است. او از نظریه ادبی خود به سوی نقد مصادیق حرکت می کند. این کتاب با اشکالات ویرایشی همراه است.

کمال گرایی[i] اصطلاحی آلمانی و به معنی رمان رشد و شکل گیری[ii] نوجوان است. در این گونه رمان ها، نوجوان، دوران کودکی را با تجربیاتی گوناگون پشت سر می گذارد و معمولا با بحرانی روحی مواجه می شود، سپس به بلوغ و رشد ذهنی می رسد و از هویت و اصالت شخصیت و نیز نقشش در جهان آگاهی می یابد. در رمان کمال گرایانه راز گمشده خاور از نجفی با سیر تحول شخصیتی نوجوان به نام «مجید» مواجهیم که در انتهای رمان به مرحله تکوین دست می یابد. مجید برای دست یابی به سیر صعودی کمال از یاری پیری خردمند به نام «آقای نجفی» بهره می برد، گاهی نیز به مقتضای سن نوجوانی از قوه تخیل، برای وصول به این مقوله مدد می گیرد. همچنین مجید با استفاده از سفرهای ذهنی و عینی تلاش دارد تا برای هر معضلی در ذهن راه حلی بیابد. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی با تلفیق الگو و نظریه کمال گرایی شخصیت مجید در رمان راز گمشده خاور تلاش دارد به این مهم دست یابد. از نتایج تحقیق برمی آید که بسامد شخصیت جست وجوگر و ماجراجو و کنجکاو در میان قهرمان داستان راز گمشده خاور بیش از دیگر مصادیق در تکامل شخصیت مشهود است. در رمان نوجوان ماجرای عجیب سگی در شب اثر مارک هادون (متولد 1962)، در طی داستان و به تدریج توانایی های کریستوفر، نوجوان مبتلا به اوتیسم ازسوی اطرافیان جدی گرفته می شود و او به کمک روحیه جست و جوگری که دارد و در طی سفر برای یافتن مادرش، سرانجام با غلبه بر ترس درونی اش به نوعی خودآگاهی می رسد.