نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال بیست و دوم شماره 2 (پیاپی 60، پاییز و زمستان 1395)

مفهوم قسم در قرآن کریم همواره از موضوعات مورد توجه قرآن پژوهان بوده و در این باب، به خصوص قالب تکرارشونده «لا اقسم» چالش گسترده ای را هم برای مفسران، هم برای نحویان ایجاد کرده است. این درحالی است که تحلیل های ارایه شده برای معنای «لا اقسم» در کاربردهای قرآنی در عمل از تکلف عاری نیست و نیاز به یک بازنگری در آن احساس می شود. در این مقاله با  ترکیبی از روش های معناشناسی تاریخی و معناشناسی فرهنگی معنای قسم بررسی می شود.
پژوهش نشان می دهد که قسم در فرهنگ عرب عصر نزول، به سان برخی فرهنگ های دیگر بار معنایی منفی حمل می کرده و معنایی بسیار نزدیک به نفرین و لعنت داشته است و از همین رو، ترکیب «لااقسم» در قرآن کریم، باید با همان ترکیب نحوی ظاهری در آن، به سوگند نخوردن بازگردانده شود.

مطالعه مضامین داستان، شیوه های داستان گویی و اهداف و فواید هر یک یا هر چه از این قبیل، از دیرباز در علوم ادبی مهم تلقی می شده است. خاصه، عالمان نقد ادبی کوششهای فراوانی بدین منظور کرده اند. روایت شناسی همچون یکی از گرایشها در نقد ادبی، رویکردی نوین برای تحلیل فرم داستانها ست. از آنجا که یکی از شیوه های قرآن برای بیان معارف، داستان پردازی است، مطالعه حاضر با هدف کاربرد رویکرد روایت شناسی برای نقد ادبی متن قرآن کریم شکل گرفته است. بنا داریم در آن با بررسی چهار داستان مذکور در سوره مریم داستان زکریا، مریم، ابراهیم و موسی (ع) با رویکرد روایت شناسانه نقاط اشتراک و افتراق داستانها، عناصر روایت در آنها، و الگوی روایتگری در هر یک را بازشناسیم. حاصل چنین خوانشی از داستانهای مذکور، مشاهده اشتراکاتی در زندگی این برگزیدگان است: رویارویی با دشواریهای متعدد و پایداری در برابر آنها، فریادرسی خداوند و جوشش رحمت الاهی در نقطه اوج مشکلات، نفی خویش و انتساب نعمت به خدا، و سرانجام، قرارگرفتن در حلقه نعمت یافتگان و دست یابی به نعمتهایی مشابه. شرایط متفاوت هر شخصیت، نوع رویارویی با مشکلات و نعمتی که به هر کدام عطا می شود هم از نقاط افتراق این قصص به شمار می رود.

تاریخ گزاری جمع و تدوین قرآن کریم در شمار مسایلی است که پس از  انتشار کتاب تاریخ قرآن  نولدکه در اواخر سده 19 مورد توجه پژوهشگران حوزه مطالعات قرآنی قرار گرفت. نولدکه و همکاران وی با نقادی متن روایات موجود در جوامع حدیثی مسلمانان به این ایده می رسند که قرآن نه در زمان پیامبر (ص) بلکه در زمان سه خلیفه اول جمع شده است . در حالی که برخی دانشمندان مسلمان با نقادی اسناد روایتهای موجود و شواهد تاریخی باین اعتقاد رسیدند که قرآن در زمان خود پیامبر (ص) جمع و تدوین شده است. جان ونزبرو و برخی دیگر از خاورشناسان با توجه به عدم اصالت و اعتبار تاریخی حدیث مسلمانان به نتایج متفاوتی در باره تاریخ گزاری جمع و تدوین قرآن رسیدند. هارالد موتسکی دانشمند دیگری است که با  روش تحلیل توامان متن و سند روایات مشهور مسلمانان در جمع و تدوین را معتبر دانسته است . این جستار  با تبیین و تحلیل مبانی، روش شناسی و نتایج این تحقیقات نشان می دهد  تحولات روش شناختی نقد حدیث در پیدایی دیدگاه های مختلف در باره تاریخ گزاری جمع و تدوین قرآن  اهمیت و تاثیر بسزایی داشته است.

زهد به مثابه یک شیوه زندگی و یک نحوه سلوک اخلاقی در دو سده نخست هجری در بومهای گوناگون جهان اسلام رواج داشت. در این میان، ابن مبارک نخستین کسی بود که به گردآوری و دسته بندی روایات زهد پرداخت. وی محدثی بود که کوشید اندیشه های زاهدانه را بر پایه روایات نظم بخشد و نظریه مند کند. آشنایی وی با اندیشه های زاهدانه گوناگون و دیگر مکاتب اخلاقی رایج در بومهای مختلف سبب شد وی در تبیین شیوه زهد سازگار با سنت اسلامی منابعی گسترده داشته باشد و ازاین رو، نظریه ای پذیرفتنی برای طیفهای گوناگون گراینده به زهد بازنماید. در این مطالعه بنا ست با شناسایی جریانهای زهد هم عصر ابن مبارک، رد هر یک از آنها را در روایات کتاب الزهد وی بازجوییم. چنان که خواهیم دید، وی نخستین کسی است که توانسته است معارف بومی زهد مکاتب مختلف را در هم آمیزد و اندیشه ای فرابومی بازنماید.

قرآن پژوه روسی، افیم رضوان، در حدود نیمی از یک مصحف کهن قرآن را بازسازی کرده، و پیدایی آن را به بازه زمانی 158385ق بازگردانده؛ مصحفی که عمده بقایایش در سن پترزبورگ روسیه یافت شده، و به این شهر منتسب است. می خواهیم در این مطالعه نخست پیشینه مصحف یادشده و مطالعاتی را که در باره آن صورت گرفته، و کم تر در فضای آکادمیک ایران شناخته شده است، مرور کنیم. در مرحله بعد، ویژگیهای رسم آن را با رسم مصحف عثمانی مقایسه خواهیم کرد تا شاخصه هایش را همچون مصحفی کهن دریابیم. به این منظور، آراء ابوعمرو دانی و ابوداوود مقری را مبنای شناخت رسم عثمانی قرار می دهیم و شیوه رسم این مصحف را از حیث میزان تطابق با رای آنها بازمی کاویم تا معلوم شود این مصحف به مثابه نسخه ای کهن، چه اندازه با رسم عثمانی مطابق است؛ کوششی که اگر با مطالعات مشابه همراه شود، می تواند به شناخت بهتر پیشینه رسم عثمانی بینجامد؛ رسم الخطی که سابقه اش را به عصر صحابه بازمی گردانند. سرآخر، با اهدافی مشابه، مروری نیز خواهیم داشت بر میزان تطابق مصحف سن پترزبورگ با قرایات مشهور؛ همچنان که علایم عد الآی و تقسیمات آیات را نیز در آن بازخواهیم شناخت.