نشریه هفت آسمان
پیاپی 70 (تابستان 1395)

مسئله شناخت، پایه و اساس جهان بینی الاهی و غیرالاهی است که در طول تاریخ اندیشمندان اهتمام خاصی به آن نشان داده اند. در راس همه آنها حضرت علی (ع) نیز در نهج البلاغه روش ها و ابزارهایی مانند حس، عقل، شهود و وحی را برای شناخت عالم هستی، به ویژه مبدا آن، ترسیم و تفسیر کرده اند و انسان ها را از حدود و قلمرو آنها در شناخت آگاه می کنند. نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره ابزارهای شناخت و بیان قلمرو حدود آنها از دیدگاه حضرت علی (ع) با استناد به نهج البلاغه و کلمات نورانی آن امام همام.

در همه مذاهب اسلامی به دعا توجه شده است. از میان همه این مذاهب، دعا در شیعه جایگاه ویژه ای دارد. اهمیت دعا و آثار سازنده آن و نقش مهم گرایش ها در نیل به کمال، نویسنده را بر آن داشت که تاثیر دعای شیعی بر گرایش های انسان را، که یکی از ساحت های وجودی او است، بررسی کند. روش بحث توصیفی تحلیلی است. دعای شیعه، خواندن خدا و میل و رغبت به او است. کمال شیعی قرب الاهی است. دعا با تاثیر بر گرایش های متعالی انسان زمینه ساز نیل به کمال است. به فعلیت رساندن کمال طلبی، حقیقت جویی، خداجویی و تمرکز بر معرفت بخشی از طریق محتوا به عنوان زمینه گرایش ها، اکتسابی بودن محبت و امید، تاکید بر عبودیت انسان و توازن بین خوف و رجا از تاثیرهای دعای شیعی بر گرایش های انسان است.

مقاله حاضر بر آن است تا دشواری های مطالعات شیعی را، از بدو پیدایش این مطالعات، با تاکید بر میزان دسترسی محققان به منابع بکاود. اندک اطلاعاتی که درباره تشیع یافت می شد از گزند تعصب و تحریف در امان نمانده بود. با تشکیل حکومت صفوی و بازدید سیاحان اروپایی از ایران و اقامت در آن آشنایی با متون دست اول در غرب افزایش یافت. اما این متون اغلب حاصل کار سنیان بود. در نیمه دوم قرن نوزدهم کوشیدند متون شیعی را از کتاب خانه ها و مجموعه های شخصی به دست آورند و تصحیح یا ترجمه کنند. اما این اقدامات پراکنده بود. در این بین، فعالیت ها و آثار گلدزیهر کمک شایانی به درک اسلام شیعی می کرد اما وی نیز مانند هم عصرانش با مشکل کمبود منابع روبه رو بود. در دهه 60 میلادی اوضاع رو به بهبود نهاد. متون متعددی، به خصوص در نجف و ایران، منتشر شد و اولین گردهمایی بین المللی که صرفا به تشیع دوازده امامی اختصاص داشت برای اولین بار در 1968 در استراسبورگ برگزار شد. متاسفانه این حرکت نیز ادامه نیافت تا اینکه انقلاب ایران همگان را وادشت تا نگاه تازه ای به این موضوع داشته باشند

اهل حق که «یارسان» نیز نامیده شده اند جریانی اعتقادی مذهبی هستند که در تقسیم بندی کلامی ذیل مذهب تشیع به حساب آورده شده اند. این جریان با تصوف مناسبات گوناگون داشته و آثاری از تفکرات زرتشتی و مزدیسنا در آن به چشم می خورد. زمان پیدایش این جریان را قرن دوم ه.ق. دانسته اند، اما بعدها در قرن هفتم ه.ق. این آیین تجدید شده، آیین خاصی برای آن در نظر گرفته می شود. نظام تداوم این تجدید در قالب تشکیل خاندان های یازده گانه از فرزندان سلطان اسحاق بوده است. این خاندان ها در اصل اعتقادات کلی با یکدیگر اشتراک دارند و در جزئیات برخی مسائل دیگر افتراقاتی دارند. در تحقیق حاضر، این اشتراکات و افتراقات تبیین خواهد شد. در نگارش مقاله، علاوه بر استفاده از منابع دست اول و کمیاب اهل حق، از مطالعات میدانی متعدد نیز بهره برده شده است.

دینداران متهم به سرسختی در باور هستند؛ یعنی نه تنها به شواهد مخالف در برابر باورشان بی اعتنا هستند، بلکه مقاومت در برابر شواهد مخالف و پافشاری بر باورشان را نشانه استحکام ایمان خود می دانند. برخلاف دانشمندان که هیچ گونه اغماضی را حتی در برابر کوچک ترین شواهد روا نمی دانند. سی اس. لویس در این نوشتار می کوشد نشان دهد که این سرسختی دینداران در باورشان ناشی از اعتمادی است که مبنای هر گونه روابط شخصی میان تمام افراد است و شخص دیندار که بنا به گرایش اولیه اش، خود را در ارتباط شخصی عمیقی با خدا می یابد، نه تنها حق دارد به طرف رابطه اش اعتماد کند و در قبال او تردید به خود راه ندهد، بلکه در صورت پرهیز از چنین اعتمادی سزاوار سرزنش و مذمت است.

مسئله شر همواره ذهن معتقدان به خدای شخص وار را به خود درگیر کرده و تاکنون تئودیسه های متعددی برای توجیه وجود شر در عالم مطرح شده است؛ اما نویسنده معتقد است تئودیسه های موجود در رسیدن به هدف خویش ناکام اند؛ از این رو می کوشد بر اساس خداباوری پویشی، تئودیسه ای جدید مطرح کند. او ابتدا به سراغ داستان آفرینش و آموزه خلق از عدم می رود؛ آموزه ای از که از نظر او، باعث پیدایش این دیدگاه است که خدا بر همه چیز تسلط کامل دارد و منشا شرور نیز خود خدا است. اما او نشان می دهد اعتقاد به خلق از عدم در نزاع های الاهیاتی صدر مسیحیت ریشه دارد و پیش از آن، بسیاری از الاهی دانان به نظریه ای دیگر باور داشتند: خلق از آشوب. در گام بعد، نویسنده تئودیسه های مبتنی بر خداباوری سنتی را مرور می کند و با یادآوری کاستی های آنها نشان می دهد خداباوری سنتی مشکلی حل ناشدنی با شرور دارد که ناشی از پذیرش آموزه خلق از عدم است. او در نیمه پایانی مقاله، دیدگاه پویشی درباره قدرت الاهی و خلقت جهان را تبیین و استلزامات این نظریه را بیان می کند.