نشریه هفت آسمان
پیاپی 69-68 (بهار 1395)

محمد بن حسن صفار، یکی از شخصیت های بزرگ قم در قرن سوم هجری است که دربارهٔ وی اختلاف است؛ از یک سو، شخصیتی همچون نجاشی ضمن توثیق، وی را عظیم القدر، راجح و قلیل السقط در روایت می خواند. از سوی دیگر، گروهی بر کتابش خرده گرفته و علت آن را غلو و زیاده گویی در شان اهل بیت (ع) دانسته اند. درباره نادرست بودن نسبت غلو در ذات، به محمد بن حسن صفار، به قرائنی همچون تجلیل علمای رجال از صفار، نسبت ندادن غلو به وی در هیچ یک از کتب رجالی یا فهرستی، منسوب بودن کتاب الرد علی الغلاه به صفار و وجود روایاتی در نفی و انکار غلو در کتاب بصائر الدرجات وی می توان استدلال کرد. همچنین، با توجه به وجود معانی مختلف برای غلو در صفات و نسبی بودن معنای آن، ویژگی بارز قمیان در پرهیز از احادیث ضعیف و غلوآمیز و مقابله با ناقلان آن، اخذ و استفاده اصحاب قمی از روایات و کتب او، کثرت روایات او در کتب اربعه و نقل محمد بن یحیی از روایات بصائر الدرجات العطار در همان دوره، می توان گفت این احتمال که صفار در زمرهٔ غلوکنندگان بوده، توهمی بیش نیست و استثنای ابن ولید در خصوص کتاب بصائر الدرجات، حاکی از مشی خاص او است، نه غلو صفار

اهمیت متکلمان کوفه به دلیل اثبات ریشه های تاریخی کلام شیعه و تقارن آن با عصر حضور اهل بیت (ع) است. آثار کلامی متکلمان کوفه، اصالت شیعه و قدمت مباحث کلامی و اعتقادی در میان شیعه، و اهتمام اصحاب امامان شیعه به اندیشه های کلامی را نشان می دهد؛ چراکه در کوفه، تشیع اعتقادی تبلور می یابد؛ هرچند انحرافات عقیدتی از قبیل اندیشه های غالیانه و غیراصیل در آن دیده می شود. در بررسی آثار کلامی متکلمان کوفه به گزارش فهرست نجاشی، تعداد 251 اثر کلامی یا به نحوی مرتبط با مباحث کلامی وجود دارد که از میان این آثار، 136 اثر به طور دقیق، عنوان کلامی دارند. با وجود اصحاب و شاگردان امامان شیعه در کوفه که آثار کلامی از خود به یادگار گذاشتند، شبههٔ اخذ کلام شیعه از جریان اعتزال، از میان برداشته می شود. کتاب رجال نجاشی را، که از رجال شناسان بنام شیعه است و اهتمام ویژه ای به معرفی آثار و احوال اصحاب دارد، می توان آینهٔ انعکاس متکلمان کوفه دانست. از این رو، در مقالهٔ حاضر درصددیم این مسئلهٔ مهم را با توجه به کتاب ارزشمند وی پی بگیریم.

رودلف بولتمان آلمانی از الاهی دانان مطرح و مهم قرن بیستم به حساب می آید. وی در سال های جنگ جهانی دوم و پس از آن برنامه ای را تحت عنوان اسطوره زدایی به جامعه الاهیاتی آن زمان معرفی کرد. این برنامه مخالفت ها و موافقت های بسیاری در اروپا و آمریکا برانگیخت. بولتمان در این مقاله کوشیده است آنچه را در عهد جدید مسیحی درباره آخرالزمان، پایان جهان، و ظهور منجی آمده رمزگشایی، و آن را با توجه به دیدگاه خود درباره اسطوره زدایی بازتفسیر کند. وی ضمن ذکر دیدگاه ها و تفاسیر کهن درباره آخرالزمان، این دیدگاه ها را در دنیای مدرن پذیرفتنی نمی داند. از نظر وی، تفسیر مجدد آنها ضروری است. مبنایی که بولتمان برای آخرالزمان می پسندد مبنایی وجودی با الهام از فلسفه اگزیستانسیالیستی است.

این مقاله خوانشی مانوی از دفتر دهم اعترافات است. به نظر نویسنده، آگوستین با یک دهه زندگی در میان مانویان و آشنایی با کتاب و آموزه های آنان عمیقا تحت تاثیر کیش مانوی درآمده بود. وی این موضوع را در بررسی دفتر دهم اعترافات به خوبی نشان می دهد. آگوستین در این دفتر نخست از شناخت خداوند سخن به میان می آورد. در مانویت نیز، که گونه ای کیش گنوسی است، «شناخت» در واقع به منزله «شناخت حقیقت» است و برگزیدگان، معرفت را از راه حقیقت جاودان به دست می آورند. آگوستین خداوند را با اصطلاحاتی که بی تردید یادآور واژگان، مفاهیم و اعمال مذهبی مانوی است توصیف می کند. نیز وقتی از حافظه سخن می گوید، استعاره های مشابه استعاره های مانویان را به کار می برد. تشابه این متن با کفالایا، مانوی 56، نیز بسیار جالب توجه است.

دین زرتشتی دین ایرانیان باستان است که همواره به دلیل قدمت و تاثیرات آن بر روی باورهای اقوام دیگر، از جمله یهودیت و مسیحیت، موضوع بررسی محققان قرار گرفته است؛ هرچند بسیاری از این تحقیقات متن محور نبوده و فقط به بیان کلیاتی از این تاثیرات اشاره کرده و از رویکردهای مختلف، از جمله مسائل زبانی و رجوع به منابع مقدس دین زرتشتی، یهودیت و مسیحیت کمتر بهره برده است. اگرچه عنوان این مقاله ظاهرا بیان می کند که به دنبال پاسخ به مسئله تاثیر دین زرتشتی بر یهودیت و مسیحیت است اما در واقع به دنبال آن است تا به سه هدف بررسی انواع استدلالات مقایسه ای در بحث تاثیر و تاثرات ادیان از یکدیگر، نقش مسائل زبانی در روشن شدن این تعاملات و نیز ادراکات مختلف از هر دین و نقش آن در بررسی این تعاملات بپردازد.

در قرن بیستم، جنبش فمینیستی به دنبال شناسایی راه هایی بود که از طریق آن، الاهیات سنتی، زنان را سرکوب می کرد و حامی ظلم و ستمی بود که بر آنها می رفت. اکنون الاهیات فمینیستی، علاوه بر انتقاد از بت پرستی هایی که در کلیساها و آکادمی های الاهیاتی گسترش یافته، منتقد پرستش خدایی است که حامی ایدئولوژی مردسالارانه است. لذا می کوشد از مفهوم زن ساختارشکنی کند و کثرت تجربه زنان را موضوع اجتناب ناپذیر اندیشه الاهیاتی گرداند. نویسنده این مقاله، پاسخگویی به کشف دوگانگی های جنسیتی مانند ارتباط زنانگی با بدن را در مقابل مردانگی که با ذهن و روح مرتبط دانسته شده، مسئله ای بحث برانگیز می داند. وی ضمن تجزیه و تحلیل بدن زن و جنسیت، متون الاهیاتی را بیانگر تمرکز بر تفاوت های جسمانی و موقعیت فرودست زنان می داند و مردبودن عیسی را عامل اصلی رد مسیحیت از سوی پسامسیحیانی می داند که بر مردبودن خدا نیز خرده می گیرند. وی ضمن نقد دیدگاه برخی متفکران فمینیست و تحلیل انتقادی آنها از روش و سبک الاهیات نشان می دهد چگونه هر متفکری با جامعه گسترده تر گذشته و حال در گفت وگو است

این مقاله با تمرکز بر مطالعات میان رشته ای به آثار متقابل شهود اخلاقی و نظام دینی می پردازد. این آثار در قالب دو نظریه «مبانی اخلاق» و «کارکردهای اخلاقی»، که پژوهشگران حوزه اخلاق و دین مطرح کرده اند، بررسی می شوند. بدین ترتیب که انواع شهودهای اخلاقی که بر نظام دینی موثر واقع شده اند و نیز از نظام دینی اثر پذیرفته اند، بررسی می شود و نقشی که این رابطه متقابل در شکل گیری گروه مومنان به یک دین ایفا کرده است، با توجه به انواع شهودها و اقسام رفتارهای دینی واکاوی می گردد. در نهایت، نویسندگان مقاله با اتخاذ رویکردی انتقادی مبتنی بر داده های تجربی و انسان شناختی می کوشند به چشم اندازی واقعی در باب رابطه و آثار متقابل شهود اخلاقی و نظام دینی دست یابند.

صورت گرفته در باب تجربهٔ رویا، به مسئلهٔ خودآگاهی و حس دولایه بودن خود اشاره دارد. در ادامه، چشم اندازهای فلسفی و روان شناختی تفاوت میان «وو» (Wu) به معنای خود و «و» (Wo) به معنای خود، خود و من، روح جسمانی و معنوی را برجسته می کند تمثیل رویای پروانه، یکی از جالب ترین و تاثیرگذارترین بخش ها در میان نوشته های زیبای جوانگ زه است. این مقاله، رویای پروانهٔ جوانگ زه را با رویکردی میان رشته ای توصیف خواهد کرد. بازنگری منابع اسطوره ای و دینی، آشکار می کند که تصویر پروانه به نحو گسترده ای برای نمادپردازی خود انسان یا روح، فهم شده است. مطالعات علمی و به من اجازه می دهد فرضیهٔ «خودبیگانگی» ام را بیازمایم.

کتاب حاضر، اثری مفید دربارهٔ مناقشات مسیح شناختی اولیه و تاثیر آن بر نسخه برداران عهد جدید است. ارمن در کتاب تغییر راست کیشانهٔ متن مقدس، گونه های مختلف مسیح شناسی را در سده های دوم و سوم بررسی می کند؛ و معتقد است در این دورهٔ زمانی، گروه های مختلف مسیحی، سعی در تبیین آموزه های خود داشتند. از نظر او، در سدهٔ چهارم و پس از شورای نیقیه، گروهی خود را راست کیش نامید و دیگر گروه ها را به عنوان بدعت گذار، به حاشیه راند. نویسنده معتقد است راست کیشان دورهٔ بعد از شورای نیقیه، بر قدمت دیدگاه های الاهیاتی خود تاکید داشتند و نویسندگان خاصی از نسل های پیشین را به عنوان نیای الاهیاتی خود می پذیرفتند.
از نظر ارمن، همین نیای الاهیاتی ماقبل راست کیشی (Proto-Orthodox) در دورهٔ پیش از شورای نیقیه بودند که تغییراتی در متن عهد جدید انجام دادند. به عبارت دیگر، نظریه اصلی نویسنده، که می کوشد آن را در این کتاب اثبات کند، این است که برخی از نسخه برداران عهد جدید، گاهی آگاهانه متن آن را تغییر می دادند تا آنچه از نظرشان باور راست کیشی محسوب می شد، آشکارا از متن مقدس برداشت شود، به گونه ای که