نشریه هفت آسمان
پیاپی 66-65 (تابستان 1394)

بحث امامت و خلافت بعد از رسول الله ، از قدیمی ترین بحث های تاریخ اسلام و در عین حال از مباحث مهم کلامی روز شمرده می شود. امامت و ولایت از ارکان و اصول اساسی نظام اعتقادی شیعه است، به گونه ای که نظام اعتقادی شیعه و پایداری، ثبات، حفظ و ترویج آن، همه در سایه امامت و ولایت تحقق می یابد. یکی از ویژگی هایی که امامت شیعه را از امامت دیگر مذاهب ممتاز می کند، علم خاص امام است. مکتب تشیع با توجه به نقش امام پس از پیامبر خاتم، که نقش هدایتی گسترده ای است و از ظاهر تا باطن جامعه و افراد آن را در بر می گیرد، امام را دارای آگاهی از منابع عظیم الاهی دانسته، دانش او را فراتر از علم عادی و دارای مجاری و مبادی الاهی و غیرطبیعی برمی شمرد. روایات فراوانی در باب منابع علم امام در کتاب بصائر الدرجات از صفار قمی گزارش شده که از مهم ترین آنها می توان به قرآن، روح القدس، صحیفه جامعه، مصحف فاطمه، صحف و کتب انبیا، عمود نور، الف باب، اسم اعظم، تحدیث و الهام اشاره کرد که برخی از این منابع صرفا جنبه ملکوتی دارند و بعضی دیگر، علاوه بر بعد ملکوتی، به نحو ظاهری و مکتوب نیز وجود دارند. علم روزانه یا به تعبیر روایات، «حادث»، که آگاهی از زمان حال است، در روایات با تعبیر «نکت (یا قذف) فی القلوب و نقر فی الاسماع» بیان شده است. این نوع آگاهی از طرف ائمه (ع) به عنوان برترین علم و آگاهی امام معرفی شده است.

مورخان و دانشمندان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، از آغاز تاکنون، در معرفی و بیان سیره اهل بیت توجه ویژه ای داشته اند. هر یک از این نویسندگان با توجه به مذهب و روحیه و فرهنگ خاص خود به خلق این آثار پرداخته اند. این مقاله در پی بررسی اهداف و انگیزه های نگارش تاریخ و سیره اهل بیت، شامل فاطمه زهرا و دوازده امام (ع)، با تاکید بر مقدمه و دیباچه کتاب های نگاشته شده درباره اهل بیت است. انگیزه های چهارگانه عاطفی، اعتقادی، سیاسی و علمی در تدوین این کتب، شناسایی شده است. در این بررسی مشخص شد تعداد کتاب هایی که با هدف و انگیزه علمی تدوین شده با 37 عنوان، بیش از سایر انگیزه ها، در تالیف ها سهم و تاثیر داشته است. انگیزه عاطفی با 25 عنوان، انگیزه اعتقادی با 20 عنوان، و انگیزه سیاسی با 11 عنوان کتاب در رتبه های بعدی قرار دارند. در این پژوهش با بررسی 142 عنوان کتاب به شناسایی انگیزه تالیف پرداخته ایم که 42 عنوان کتاب به دلیل نداشتن مقدمه یا مفقودشدن آن از دامنه تحقیق خارج شدند. در این مقاله می کوشیم جایگاه اهل بیت نزد فریقین را تبیین کرده، نشان دهیم که ایشان یکی از وجوه اشتراک و عوامل تقریب بین فریقین هستند، نه موضع افتراق و جدایی امت اسلامی.

در این مقاله نگارنده در پی دست یابی به اطلاعات مردم شناختی نخل گردانی است. بدین منظور ضمن مراجعه به کتب و اسناد، و حضور مستقیم در میدان تحقیق (شهرستان مهریز استان یزد) از طریق مشاهده مستقیم مشارکتی در مراسم نخل برداری، از نزدیک شاهد رفتارها و کنش های مردم در این روز بوده است. روشی که از آن بهره برده است ژرفانگر است. همچنین، ضمن بررسی نخل و نخل برداری در شهرستان مهریز به صورت میدانی، از ابزاری چون کاغذ، قلم، دوربین عکاسی و فیلم برداری، مصاحبه و مشاهده نیز استفاده کرده است.مقاله حاضر می کوشد اطلاعات مردم شناختی در خصوص نخل، که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است، و نخل برداری را در شهرستان مهریز نشان دهد و تحلیلی از چیستی نخل برداری به دست دهد. در نهایت نتایج نشان داد که نخل نماد شیئی مقدس، یعنی تابوت امام حسین (ع)، است، که مردم در پای آن راز و نیاز می کنند و از خدای خود و امامشان به واسطه نخل تقاضای برآورده شدن حاجاتشان را دارند. این مراسم نیز، مانند بسیاری از عزاداری های آیینی، هم نوعی اعلام عزا و ماتم در پی به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و همراهی با ایشان و حمایت از آن حضرت است و هم نوعی مراسم برکت خواهی.

مقاله پیش رو مروری است بر تاریخ سیاسی وقایعی که با آغاز دوره حمیر در سال 110 قبل از میلاد اتفاق افتاده است. نویسنده با توجه به کتیبه های موجود معتقد است برای هیچ یک از ادوار تاریخ پیش از اسلام در شبه جزیره عربستان همانند دهه 520، که زمان اوج درگیری حمیر و آکسوم بود، مجموعه ای وسیع و متنوع از منابع ادبی و کتیبه ای به زبان های سریانی، سبایی، و حبشی باستان، که بلافاصله پس از وقوع حوادث نوشته شده باشند، موجود نیست. وی با توجه به این منابع، وقایع سیاسی و حتی دینی رخ داده در ناحیه حمیر را بررسی تاریخی کرده است. پس از آن، با توجه به سه نسخه سریانی موجود، واقعه آزار، شکنجه و کشتار مسیحیان نجران در پاییز سال 523 را بررسی کرده است. این منابع از آن رو مهم اند که حاوی گزارش هایی هستند که ظاهرا نزدیک به زمان وقوع حوادث در نجران، یعنی محل استقرار بزرگ ترین جامعه مسیحی حمیری، نگاشته شده است. همچنین، در این منابع، از دو اسقف مسیحی کشته شده نام برده شده که هر دو از جانب کلیسای ارتدوکس سوریه به این مقام منصوب شده و گرایش هایی بر ضد یمن داشته اند. همچنین آزار مسیحیان در جنوب عربستان احساسات شدیدی را در مناطق مختلف برانگیخت، و حتی بازتابی از حوادث آن زمان در قرآن هم منعکس شده (بروج: 4) و از اصحاب الاخدود، سخن گفته که مفسران قرآن اغلب این عبارت را اشاره به شهدای مسیحی نجران می دانند. به هر حال، این حوادث بعد از دوره حمیریان و در دوره ابرهه بوده است؛ کسی که در سال های حکومتش یمن شاهد 50 سال استیلای مسیحیت بود.

ادیان الاهی هماهنگ با فطرت انسانی است و آموزه های آنها از وحی الاهی سرچشمه گرفته است. به همین دلیل، در مسائل اساسی و نیز برخی مباحث فرعی، دیدگاه های مشترکی دارند. توجه به زن و بیان سرگذشت زنان برجسته، یکی از اشتراکات ادیان ابراهیمی است؛ چنان که در کتاب مقدس (عهد قدیم) و قرآن کریم، سرگذشت شماری از زنان گاه با تفاوت اندک و گاه بدون هیچ تفاوتی ذکر شده است. از سوی دیگر، مسائل مربوط به زنان همواره از بحث های مطرح در جامعه بوده است؛ بحث های گوناگونی که گاه دینی را به کم ارزش دانستن جایگاه زن متهم می کند. در این میان، مسئلهٔ حاکمیت زنان در جامعه از بحث های جنجال برانگیز بوده است، چراکه فقها بر شرط «ذکوریت» در مناصبی مانند نبوت، قضاوت و حاکمیت، اتفاق و اجماع دارند. بنابراین، تحقیق در این باره بسیار ضروری به نظر می رسد. داستان ملکهٔ سبا در عهد قدیم و قرآن کریم ذکر شده است و حاکمیت زن در آن به خوبی نمود دارد. از آنجایی که دریافت ها و برداشت های صورت گرفته از این داستان می تواند در بحث حاکمیت زنان راه گشا باشد و نیز، به ادلهٔ موافقان و مخالفان حاکمیت زن، در گزاره های دینی هر دو دین (یهودیت- اسلام) استناد شده، لذا در این مقاله، ابتدا نگاهی گذرا به این داستان خواهیم داشت و سپس دیدگاه های موافقان و مخالفان و دلایل آنها دربارهٔ این مسئله را با تکیه بر داستان ملکهٔ سبا بیان خواهیم کرد.

طبق متون مقدس عبری، خداوند بنای خلقت انسان را بر آدم گذارد و از حوا به عنوان ابزاری برای همراهی و معاونت آدم استفاده کرد که بدین صورت حوا انسان درجه دوم معرفی می شود. حوا کسی بود که نخستین بار از مار فریب خورد و آدم را نیز فریب داد و بدین ترتیب با عملکرد حوا واقعه گناه نخستین رخ داد. بنابراین، برخی عالمان یهودی، حوا را شیطان کوچک نامیدند و بر او لعن می فرستند و او را علت سقوط انسان می دانند. با وجود آنکه عالمان یهودی معتقدند گناه نخستین در نظام الاهیاتی آنان جایگاه مهمی ندارد اما تاثیرات فراوانی بر نسل آدم، به ویژه بر زنان، داشته است. تنزیل جایگاه حوا به عنوان نماینده جامعه زنان، باعث نزول جایگاه زنان شد. حتی در کتاب مقدس آیات متعددی در نکوهش زنان وجود دارد که همه آن ها از گناه نخستین و عملکرد حوا نشئت می گیرد. نگاه بدبینانه به حوا به حدی بود که داستان تحریفی لیلیث وارد ادبیات یهودی شد و نسبت های ناروایی به حوا دادند. در واقع عملکرد حوا و لیلیث به عنوان نماینده جامعه زنان موجب شد نام زن با شیطان پیوند یابد و شر نیز بنا بر فعل آنان به وجود آید. این ذهنیت منفی درباره حوا و تاثیر آن بر جامعه زنان، باعث ایجاد احکام سخت و منفی در خصوص زنان و دیدگاه های نادرست درباره آنان شد که در تلمود و سخنان حاخام های بزرگ یهودی به کرات دیده می شود.

یسنای هفت ها یا هپتنگهایتی از بخش های مهم اوستای متقدم است که منسوب به شاگردان زرتشت است و در مجموعهٔ کتاب یسنا، فصول 35 تا 41، قرار می گیرد. کتاب یسنا در واقع بیانگر مراسم بسیار مهم دین زرتشتی، یسنا، است و دعاهایی که در این مراسم خوانده می شود در این کتاب بیان شده است. این مقاله به بررسی نقش هفت ها در دین زرتشتی می پردازد و اینکه بخش های متاخر یسنا به نوعی تحت تاثیر این بخش مرکزی از یسنا قرار دارند. در پایان نیز، بیان می کند که هفت ها در مرکز هر یک از سه آیین مهم زرتشتی، یعنی یسنا، ویسپرد، و وندیداد، قرار دارد و نقش محوری را در این مراسم ایفا می کند. در نهایت نیز این نتیجه را می گیرد که یسنای هفت ها متن محوری و اصلی دین زرتشتی است.

جی. بروس لانگ، نویسنده این مدخل، مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری خود را در رشتهٔ تاریخ ادیان و در دانشگاه شیکاگو پشت سر گذاشته و تحقیقات وی عمدتا در زمینه های هندوییسم، بودیسم، اسطوره شناسی و هرمنوتیک بودایی است. از وی تا کنون دو کتاب و بیش از 30 مقالهٔ پژوهشی در مجلات دین شناسی آمریکایی، اروپایی و هندی به چاپ رسیده است. همچنین، وی علاوه بر مدخل «جهان زیرین»، سه مدخل دیگر (Life، Reincarnation، Webs and Nets) را نیز در همین دایرهالمعارف نگاشته است. در مدخل پیش رو، نویسنده مفهوم جهان زیرین را در ادیان ابتدایی، مصر باستان، آشوریان و بابلیان، یونان و روم، یهودیت، مسیحیت، اسلام و آیین هندو بررسی می کند و در پایان نگاهی دارد به دیدگاه سکولار به جهان زیرین.

دنیای معاصر، خصوصا در چند دههٔ اخیر، شاهد ظهور گونهٔ خاصی از تشکیلات اجتماعی اعتقادی بوده است. در این تشکیلات، که در این مقاله آن را «کیش» یا «فرقه» خوانده ایم، ترکیب پیچیده ای از دین شخصی شده و فنون مختلف اقناع ذهنی و شست وشوی روانی به همراه حضور قدرتمند رهبری کاریزماتیک، وجود دارد. این کیش ها، که در باب حقانیت، به شدت انحصارگرا هستند، با استفاده از ساختاری نفوذناپذیر و ناپاسخ گو، در لایه های زیرین جامعه شکل می گیرند و به حیات خود ادامه می دهند. همین دو ویژگی نیز باعث شده است این ساختارها از قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روزافزونی برخوردار باشند؛ قدرتی که به آنها این توان را می دهد تا در هر جای دنیا هر گونه اقدامی را که در جهت منافع و اعتقادات خود می دانند انجام دهند. چیستی ویژگی های کیش، تفاوت آن با گروه های غیرفرقه ای، علل پیدایی و پایایی آنها از منظرهای مختلف، و چرایی اهمیت مطالعه نظام های فرقه ای برای ما از موضوعاتی است که این مقاله می کوشد آنها را بررسی کند.