نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 24، پاییز 1379)

کلام فصیح و بلیغ آن است که از ضعف تالیف، تنافر کلمات و تعقید خالی باشد و به مقتضای حال ایراد شود. وجوه امتیاز قرآن با سایر کلامها عبارتند از: اسلوب ویژه، شمول فصاحت و بلاغت در سراسر قرآن، تکرار آیات بدون کاهش فصاحت و بلاغت.

در اصول فقه قاعده ای مطرح است، مبنی بر این که خصوص سبب عموم لفظ را تخصیص نمی زند و برخی از علمای عامه به استناد آن پاره ای آیات را که در فضیلت علی (ع) نازل شده، انکار می کنند. در این مقاله سخن از این است که همواره چنین نیست که خصوص سبب عموم لفظ را تخصیص نزند. آیه ولایت از آن جمله است؛ به علاوه عمومیت لفظ، دلیلی بر انکار خصوصیت سبب نیست.

مهمترین نظریه ای که تاکنون درباره تربیت و زمان نزول سوره حمد اظهار شده، این است که آن اولین سوره کاملی است که بر پیامبر اسلام (ص) نزول یافته است. در این مقاله تلاش می شود، ادعای جدیدی اظهار و با شواهدی تایید شود و آن عبارت از این است که این سوره نه تنها اولین سوره کامل که به طور مطلق اولین واحد نزول قرآن کریم است. برجسته ترین شواهد این ادعا، ظاهر آیات سوره علق و پاره ای از روایاتی است که درباره نزول سوره حمد وارد شده است.

در این مقاله با نگاه جامعه شناختی مساله ای با عنوان «تضاد اجتماعی - روانی نسل جوان» بررسی شده است. ابتدا به تعریف و تفسیر ابعاد مختلف تضاد اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسی پرداخته شده و سپس دیدگاه و براشت قرآن شناختی نگارنده آمده است. به نظر نگارنده با بهره گیری از آموزه های قرآنی می توان به طور علمی و کاربردی از میازن تضادهای اجتماعی - روانی نسل جوان کاست.

سیوطی یکی از بزرگترین دانشمندان علوم قرآنی است که بیش از 40 اثر قرآنی تالیف کرد هاست که مهمترین آنها «الاتقان فی علوم القرآن» به شمار می رود. در این اثر خلاصه دیگر آثار و آمده است. وی این کتاب را بر مبنای کتاب «البرهان فی علوم القرآن» زرکشی و به عنوان مقدمه تفسیر بزرگش «مجمع البحرین و مطلع البدرین الجامع لتحریر الروایة و تفریر الدرایة» نوشته است. او در آن به بیش از 150 اثر مراجعه کرده است.

درباره معنای واژه جاهلیت در قرآن کریم اختلاف نظر وجود دارد: برخی آن را به معنای بی دانشی و نادانی گرفته اند؛ اما در این مقاله تلاش شده است که به مدد ادله عقلی مانند تحدی قرآن، غنای ادبی باقیمانده از عصر جاهلی، هدف بعثت و تناسب اعجاز قرآن با عصر حضرت رسول (ص) و ادله نقلی مثل اقوال لغویون، سخنان ادبا، روایات معصومین (ع) و آیات قرآن کریم ثابت شود، جاهلیت به معنای مذکور نیست؛ بلکه به این معناست که مردم پیش از اسلام از مکارم اخلاقی بهره کاملی نداشتند.

در این زمینه که آیا در قرآن کریم مجاز وجود دارد یا نه، از دیرباز میان دانشمندان اسلامی اختلاف نظر وجود داشته است. سلفیه از کسانی بوده اند که وجود مجاز را در قرآن انکار کرده اند: ولی بیشتر علما نظیر لغویون و فقها قرآن را همانند سایر کلامها برخوردار از مجاز شمرده اند. در این مقاله سعی شده است به شبهات منکران مجاز پاسخ داده شود.

حدیث مانند قرآن تاویل دارد؛ از این رو معناشناسی تاویل حدیث مارد از تاویل قرآن را روشن می سازد. تاویل بیشتر به معنای بیان معانی خلاف ظاهر به سبب وجود قرینه قوی بر مراد نبودن معنای ظاهر بکار می رود. گاهی نیز به مفهوم رفع غرابت و ابهام و زمانی هم به معنای بیان نکات عرفانی و رمزی آیات و احادیث کاربرد دارد.