نشریه مطالعات ساختار و کارکرد شهری
پیاپی 7 (پاییز 1393)

بررسی توزیع خدمات شهری در سال های گذشته مورد توجه زیاد متخصصان برنامه ریزی شهری قرار گرفته است. از آنجا که هدف هر دولتی برقراری عدالت در سطوح مختلف جامعه می باشد، هدف این تحقیق نیز بررسی توزیع خدمات شهری در شهر متوسط اندام مرند در استان آذربایجانشرقی می باشد. روش تحقیق این مقاله توصیفی – تحلیلی می باشد و همچنین از روش کتابخانه ای و همچنین آمار سازمان ها و شهرداری به منظور جمع آوری داده های تحقیق استفاده شده است. پژوهش حاضر، با هدف بررسی ارتباط بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات شهری در نواحی پنجگانه شهری مرند و ارزیابی برخورداری نواحی شهری و جمعیت آن، از خدمات شهری صورت گرفته است. در این پژوهش، برای ارزیابی نحوه پراکنش جمعیت از مدل آنتروپی نسبی و برای ارزیابی توزیع خدمات از مدلهای VIKORو TOPSIS استفاده شده است. نتایج مدل آنتروپی (0،87305) نشان می دهد که پراکنش جمعیت در نواحی شهری به صورت متناسبی صورت گرفته است، هم چنین نتایج ارزیابی توزیع خدمات شهری در نواحی شهری نشانگر آن است که ناحیه شهری 5 کمترین برخورداری از خدمات شهری و ناحیه 3 بیشترین برخورداری در دو مدل VIKORو TOPSIS را دارا می باشند. در ادامه پژوهش با استفاده از مدل اسپیرمن به ارزیابی هم بستگی بین رتبه جمعیت و تاثیر آن در برخورداری از خدمات شهری پرداخته شد که نتیجه (0،6) نشان می دهد هم بستگی بالایی بین رتبه جمعیتی و دسترسی به خدمات شهری وجود دارد.

در میان تمامی حوادث غیرمترقبه طبیعی و غیرطبیعی، زمین لرزه به عنوان یکی از مخرب ترین سوانح طبیعی محسوب می شود که همواره زندگی ساکنان شهرها و روستاهای اکثر نقاط کره ی زمین را تهدید می کند. پدافند غیرعامل شهری، مهم ترین مقوله ای است که می تواند آسودگی خاطر شهروندان، امنیت جانی و مالی آن ها و ایمنی زیرساخت های شهری را فراهم آورد. هدف از این پژوهش، برنامه ریزی پدافند غیر عامل شهری و مکان گزینی پناهگاه محله ای در سطح منطقه یک شهر کرمان می باشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، بررسی های میدانی و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار الحاقی کارمانیا خطر (Karmaniya Hazard Model) که در محیطGIS کار می کند، مدل هم پوشانی شاخص و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی می باشد. نتایج نشان می دهد پناهگاه های محله ای شهری، تنها پاسخگوی 36140 نفر از جمعیت 126159 نفری منطقه است و حدودا به میزان کمبود فضا داریم. مکان های انتخاب شده ی دارای اهمیت بیشتر، کل محلات را پوشش نمی دهد و هم چنین این مکان ها پاسخگوی جمعیت محلات نیست. مکان یابی پناهگاه در ایران برای اولین بار در تحقیق حاضر انجام گرفته است که در مقیاس محله ای انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که فضاهای مدنظر برای انتخاب پناهگاه در این سطح پاسخگوی جمعیت موجود منطقه در برابر حوادث نیست.

تحولات شهرسازی دوران معاصر در ایران و به خصوص در شهر سنندج به دنبال افزایش جمعیت و شهرنشینی مبین رشد و توسعه ی محله های مسکونی ای است که به دور از مراکز شهری، به حومه ها رانده شده اند و بافت های جدید را در نقاط مختلف شهرها ایجاد نموده اند. باید به این امر توجه داشت که رشد و گسترش محله های مسکونی به خصوص در بافت های جدید شهری بدون توجه به ابعاد و شاخص های توسعه پایدار موجب هدررفت منابع طبیعی می گردد که با اهداف توسعه ی پایدار شهری در تعارض و تقابل قرار دارد.

هدف از این پژوهش ارائه، سنجش و ارزیابی شاخص های پایداری در محله های شهری و مقایسه پایداری محلات منتخب واقع در بافت های گوناگون شهر سنندج از جمله، بافت های قدیم (قطارچیان) ، میانی (تپه قوپال) ، جدید (ظفریه) و محله های واقع در سکونتگاه های غیر رسمی (حاجی آباد) می باشد. این پژوهش با هدف کاربردی و با استفاده از روش های توصیفی- تحلیلی به سنجش و ارزیابی پایداری در محله های منتخب پرداخته است. برای تحلیل داده های پژوهش با توجه به ماهیت پایداری و ابهام و عدم قطعیت موجود در آن از روش استنتاج منطق فازی که به دلیل توانایی در الگوسازی و داشتن روش سیستماتیک ابزاری مناسب برای کاربرد در موقعیت های مبهم است، استفاده گردید. پس از بررسی منابع علمی و تحقیقات عملی نهایتا 59 شاخص در ابعاد مختلف برگزیده شد. سپس شاخص های 59 گانه با مراجعه به سوابق علمی و اصول همگنی شاخص ها به 12 شاخص ثانویه تقسیم شدند. از تقسیم شاخص های 12 گانه ابعاد چهارگانه پایداری متشکل از پایداری اکولوژیکی- محیطی، پایداری کالبدی- فضایی، پایداری اجتماعی- فرهنگی و پایداری اقتصادی به دست آمد. ابعاد محیطی- اکولوژیک و کالبدی-فضایی مشخص کننده بعد گسترده ی پایداری اکوسیستم و ابعاد اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی نیز تبیین کننده پایداری انسانی است. از ترکیب پایداری اکوسیستم و پایداری انسانی نیز پایداری کلی حاصل گردید. فرآیند استنتاج منطق فازی (شامل مراحل نرمال سازی، فازی سازی، استنتاج فازی و فازی زدایی) برای ارزیابی و سنجش چهار بعد پایداری، دو بعد گسترده ی پایداری و پایداری کلی و برای هر کدام از محله های نمونه موردی، به طور جداگانه و به کمک Tool Box منطق فازی نرم افزار MATLAB به اجرا درآمد. نتایج نشان دهنده ی پایداری بیشتر محله قدیمی قطارچیان (421/.) در مقایسه با محله های واقع در بافت جدید (ظفریه= 335/.) ، بافت میانی (تپه قوپال= 196/.) و حاشیه نشین (حاجی آباد= 125/.) می باشد.

سکونت گاه های غیر رسمی نماد فضائی و کالبدی فقر در فضاهای شهری است. فقر شهری مجموعه ای از فقر انتقال یافته توسط مهاجران به شهر و نیز فقر تولید شده توسط جابجایی های درون شهری را در بر می گیرد. یکی از راهبردهای بهبود فقر شهری توجه به اجتماعات محلی است. رویکرد توجه به اجتماعات محلی طی دهه 1990 به طور جدی با پیشگامی بانک جهانی در تحقق بخشیدن به اهداف کاهش فقر شهری به کار گرفته شد. توجه عمده این رویکرد معطوف به عملکرد و واکنش بخش مردمی است و به عنوان نظامی مشارکت جو، هدایت کننده و تسهیل گر توسعه محلی در سکونت گاه های غیر رسمی است. دراین جهت هدف از تحقیق حاضر بررسی چالش های فقر شهری در سکونت گاه غیر رسمی (در محله بی سیم زنجان) و ارائه راهبردهای اجتماعات محلی بوده است که از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است ونیز روش گردآوری اطلاعات اسنادی ومیدانی است که با استفاده از آزمونهای آماری پارامتری وناپارامتری شاخص های تحقیق بر روی 380 نفر از سرپرستان خانوار مورد ارزیابی واقع شد. نتایج تحلیل آماری از شاخص های مورد بررسی بیانگر شرایط نامساعد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و دسترسی به خدمات شهری در محدوده مورد مطالعه است. همبستگی پیرسون بین عدم مشارکت و فقر شهری برابر با 121% ارزیابی شده است. نتایج آماری نشان داد که توجه به دیدگاه مردم با ضریب Beta=0. 43 و تعامل و مشارکت مردم در تصمیم گیری و اجرای برنامه ها (9/2=t) ،توجه به رویکرد برنامه های اجتماع محور را در سیاست های کاهش فقر شهری ضروری می سازد.

با افزایش جمعیت و تراکم شهری، ترافیک سنگین و همچنین چالش های زیست محیطی چند دهه گذشته در شهرها، توسعه حمل و نقل شهری به منظور توسعه اقتصادی، افزایش دسترسی، امنیت و سلامت روانی و متاثر تغییرات سیاسی و اجتماعی و فناوری یکی از مسائل مورد توجه برنامه ریزان شهری است. منطقه 4 شهرداری تهران بیشترین جمعیت را در بین مناطق دارد و با چالش های متعددی در ارتباط با حمل و نقل شهری رو به رو است. از این رو در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و نرم افزار ARCGIS به بررسی مکان های مساعد ایستگاه های حمل و نقل شهری پرداخته شده است. چهار معیار کاربری، دسترسی، جمعیت ساکن، سیستم حمل و نقل مترو و اتوبوس همراه با زیرمعیارهای خود وزن دهی شده و لایه های اطلاعاتی آنها در نرم افزار ARCGIS ساخته شدند. در نهایت اوزان با لایه ترکیب شده و نقشه نهایی ایستگاه های حمل و نقل شهری تعیین گردید. نتایج نشان می دهد که بیشتر ایستگاه ها باید در قسمت جنوبی و مرکزی ایجاد گردند. همچنین به نظر می رسد ایستگاه های اتوبوس معابر شهری را به صورت لازم پوشش نمی دهد و در نهایت نتایج نشان داد که روش تحلیل سلسله مراتبی می تواند روش مناسبی برای ارزیابی حمل و نقل باشد.

درحالحاضررویکردی که به عنواناثر بخش ترین،کمهزینه ترینوپایدارترینشیوهاعمالمدیریت شهریمعرفیمی شود «حکمرواییخوبشهری» می باشد. تحقق حکمروایی خوب شهری در مدیریت کلان شهرهای ایران و از جمله تهران مستلزم عینیت بخشیدن به مشارکت شهروندان در ابعاد گوناگون است. پژوهش حاضر به بررسی حکمروایی خوب شهری در محلات 13 گانه منطقه 19 شهرداری تهران با استفاده از شاخص های، مشارکت، شفافیت، قانون مداری، پاسخ گویی، عدالت محوری، مسئولیت پذیری، کارایی و اثربخشی و اجماع محوری پرداخته است. با توجه به ماهیت کاربردی تحقیق، روش این پژوهش توصیفی تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز پژوهش به دو شیوه کتابخانه ای (کتاب، آمارنامه و نقشه) و میدانی (پرسشنامه، مشاهده و مصاحبه) گردآوری شده است. برای تحلیل با بهره گیری از تکنیک-TOPSIS و سایر آزمون های آماری به بررسی هر یک از محلات از نظر حکمروایی خوب شهری بر اساس هشتشاخص مطروحه پرداخته شد. نتایج حاصله از پژوهش بر پایه مدل تاپسیس و آزمون ها آماری حاکی از آن است که تنها 24 درصد از محله ها داری وضعیت حکمروایی خوب می باشند. هم چنینیافته هایتحقیقنشانمی دهدکهبا توجهبهآزمون T –TEST متغیرحکمرواییخوبشهری مقدار 8645/19- از سطح متوسط میانگین هاپائینتربودهواینموضوعنیزنشانمی دهدکهدر محله های نمونهسطححکمروایی خوبدرحدمناسبی نیست.