نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
پیاپی 2 (پاییز 1397)

پژوهشگران علوم انسانی تعاریف مختلفی از «حریم خصوصی» ارائه کرده اند. در قرآن کریم و احادیث اهل بیت علیهم السلام رعایت مناسبات فردی و اجتماعی بین انسان ها، سفارش شده که بخشی از آن با موضوع «حریم خصوصی» ارتباط دارد. تعریف ارائه شده از این مفهوم، جامعیت لغوی و دینی نداشته و بیشتر به زاویه حقوقی موضوع، نگریسته است. ماموریت این نگاشته، شناخت لغوی «حریم خصوصی» و گرد آوری مفاهیم مرتبط با آن از قرآن و حدیث است. هدف این کار، تقویت نگاه دینی در تعریف «حریم خصوصی» بوده و مصادیق این مفهوم را روشن می سازد. چنین شناختی به قانون گذار در تدوین مقررات مبتنی بر آموزه های دینی کمک می کند. مقاله حاضر ابتدا به واژه شناسی حریم خصوصی و کاربردهای آن در فقه، حقوق و پزشکی پرداخته و سپس با شناسایی مفاهیم مرتبط در قرآن و روایات به تعریفی دینی از این مفهوم دست می یابد.  

ایمان در اعتقاد و عمل انسان، نقش داشته و مسیر رفتار او را تعیین می کند. اینکه آیا عمل جزو ایمان است و یا شرط و لازمه اش، پرسشی بود که اختلاف در پاسخ به آن پیدایش فرقه های گوناگونی مانند خوارج، معتزله و کرامیه را رقم زد؛ اختلافی که هنوز در قالب های دیگری ادامه دارد. ماموریت این نوشتار، بررسی رابطه ایمان و عمل با تحلیل گزاره های قرآنی و حدیثی است. این مقاله با تاکید بر روایات کتاب «الکافی» عمل را جزو ارکان ایمان می شمرد.    

دعای هفت هیکل یکی از متونی است که در سالیان اخیر میان مردم معروف شده است. این دعا متشکل از فقرات هفتگانه بوده که به هر فقره، عنوان «هیکل» اطلاق می شود. این متن با عنوان «هفت هیکل» در کتاب «گنج های معنوی» آمده است. مرحوم کفعمی نیز در کتاب «جنه الامان الواقیه» معروف به «المصباح» ، هفت دعا را با عنوان «الهیاکل» ذکر می کند که با متن مذکور در کتاب «گنج های معنوی» تفاوت زیادی دارد. وجود پرسش هایی درباره اعتبار و انتساب این دعاها و ذکر خواص متعدد برای آن در کنار روی آوری مردم به آن، ارزش گذاری این متون را ضروری می سازد. نگاشته حاضر به اعتبارسنجی این دعا پرداخته و برای نخستین بار با منبع شناسی، بررسی متون مشابه و تخریج آن از منابع شیعه، آن را ارزیابی کرده است.  

«تقیه» با قیود و شرایطش حکمی قرآنی است. یکی از اختلافات شیعه و اهل سنت، گستره و شرایط همین حکم است. منابع کهن و معتبر اهل سنت، روایات بسیاری درباره «تقیه» دارد که مجموع آن می تواند گستره و شرایط این حکم را از دیدگاه قدمای سنی، روشن سازد. پژوهش حاضر تلاش کرده با استخراج روایات تقیه از منابع روایی، تفسیری و تاریخی اهل سنت، مجموعه ای کامل تر از گذشته درباره این موضوع را ارائه کند. نگاشته کنونی، می تواند منبعی برای پردازش های آینده در پاسخ به شبهات تقیه باشد. تقیه در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و تقیه در کلام و کردار صحابه و تابعان، بخش های این نوشتار را شکل می دهد.  

موضوع «تجری» در دانش های اصول، فقه، کلام، فلسفه، حقوق، تفسیر و حدیث کاربرد دارد. اظهار نظر درباره این موضوع، بدون توجه به متون قرآنی و حدیثی، گویای واقعیت نبوده و مسیر درست را روشن نمی کند. بسیاری از بحث های درگرفته پیرامون «تجری» مباحثات لفظی و بدون توجه به مقصود متکلم بوده است. نگاشته کنونی با جعل دو تعبیر تجری بالمعنی الاعم و تجری بالمعنی الاخص، تلاش کرده تا جایگاه دقیق اختلافات صاحب نظران را روشن ساخته و جلو اشتباهات ناشی از عدم تفکیک بین دو حالت را بگیرد. سپس دیدگاه شیخ انصاری تبیین و مورد نقد قرار گرفته و آنگاه مباحث قرآنی و حدیثی به عنوان راهکار اصلی مساله مطرح شده است.  

شعورمندی انسان مورد اتفاق همه اندیشمندان است. شعور موجودات دیگر شامل حیوانات، نباتات و جمادات، مساله ای اختلافی است. غالب فیلسوفان بر جانمندی و شعور موجودات مادون انسان تاکید دارند، اما اکثر متکلمان وجود نوعی آگاهی و شعور به ویژه در نباتات و جمادات را رد می کنند. علمای طبیعت نیز با مطالعه رفتار موجودات، به وجود مرتبه ای از آگاهی در آنها معتقدند. بررسی دیدگاه اندیشمندان و کاوش در حقیقت و مراتب شعور موجودات مادون انسان و تطبیق آن با قرآن و روایات به عنوان مهم ترین منابع آشنای با مخلوقات، بر عهده این پژوهش است.