فهرست مطالب

مجله تاریخ علم
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 21، پاییز و زمستان 1395)

  • تاریخ انتشار: 1395/08/10
  • تعداد عناوین: 6
|
  • ایرج سعادتمند *، غلام حسین رحیمی صفحات 153-159
    شواهد تاریخی موجود نشان می دهند که مدیریت تقسیم آب از دیرباز در ایران مورد توجه بوده است. نظام های تقسیم آب در ایران در سه گروه واحدهای زمینی، حجمی و زمانی طبقه بندی می شوند که تقسیم زمانی آب خود براساس معیارهای شبانه روز، به استفاده از ساعت خورشیدی و ساعت آبی (پنگان/فنجان) قابل تقسیم است. پنگان یا فنجان، کاسه ای عمدتا مسی، مدرج و نشانه گذاری شده است که در وسط آن یک روزنه تعبیه شده است و بر روی یک دیگ پر آب قرار می گیرد. استفاده از این روش برای مدیریت زمان تا کمتر از صد سال پیش در ایران رایج بوده است و شواهد تاریخی نشان می دهند که در زمان های دور نیز استفاده می شده است. در این مقاله سعی برآن است تا با بازخوانی تدابیر ایرانیان در مدیریت تقسیم آب، بخشی از فناوری های آنها با تکیه بر ابزار پنگان معرفی شود.
    کلیدواژگان: پنگان، تقسیم آب، فنجان، ساعت آبی
  • فرشاد کرم زاده *، حنیف قلندری، غلام حسین رحیمی صفحات 161-174
    منظور از جغرافیای ریاضی بخشی از آثار نجومی است که موضوع آن تحدید و توصیف بخش آباد زمین، روش تقسیم آن براساس عرض جغرافیایی و چگونگی پدیداری آسمان در عرض های جغرافیایی مختلف آن است. این بخش در مجسطی در فصل پایانی مقاله اول و در مقاله دوم آمده است و مطالب آن در قالب محاسبات ریاضی و بر پایه هندسه کره، تدوین شده اند. در آثار نجومی دوره اسلامی، حسب تقسیم آنها به زیج ها و کتاب های هیئت، این بخش را ذیل عنوان کلی «هیئه الارض» می توان جستجو کرد. تفاوت عمده میان این دو دسته در آن است که در زیج ها این مطالب مشابه مجسطی مدون شده اند اما در کتاب های هیئت این مطالب صورت توصیفی به خود گرفته است و از آوردن برهان های هندسی و حل مسائل نمونه عاری شده است. در این مقاله با تکیه بر نخستین آثار نجومی نوشته شده توسط دانشمندان اسلامی -منظور آثار نوشته شده در سده های سوم تا پنجم هجری است- تکوین موضوع جغرافیای ریاضی در این آثار بررسی شده است.
    کلیدواژگان: جغرافیا، جغرافیای ریاضی، زیج ها، نجوم، هندسه کره، هیئت
  • امین متولیان * صفحات 175-199
    مویدالدین طغرایی (متولد453ق) در دو باب از رساله منسوب به او، مفاتیح ‏الرحمه و میزان‏ الحکمه، مفاهیمی اساسی در کیمیا یعنی، «حل و عقد» را شرح کرده است. حل ‏و عقد و دو مفهوم وابسته به آنها یعنی «ترکیب و تفصیل»، اصلی‏ترین مفاهیم در کیمیای طغرایی‏اند. هر تبدیلی که خواص کیمیایی، فیزیکی و مکانیکی مواد و اجساد (فلزات) را دگرگون می‏کند، نیازمند حل یک یا چند ماده سپس عقد آنهاست و ممکن است که این عمل، بسته به ماهیت مواد و هدف فرآیندهای کیمیایی، چندین‏بار تکرار شود. این دو مفهوم را در متون کیمیایی قبل از طغرایی کمتر می‏توان دید و ازاین رو شرح طغرایی، آن هم به تفصیل و تشریح، ممتاز است. علاوه بر آن طغرایی می‏کوشد تا در متن رساله، مفاهیم و متغیرهایی را طرح و تعریف کند که از لحاظ تجربی، محسوس‏اند و لذا قابلیت اندازه گیری شدن دارند. این مقاله ضمن مرور مفاهیم پایه در کیمیای طغرایی، تعریف، شرح و تفاسیر طغرایی از دو مفهوم حل و عقد و هم‏چنین انواع آن را بر اساس رساله مفاتیح صورت‏بندی و بیان کرده و سپس، مفاهیم مرتبط با آنها را به همراه ذکر نوآوری‏های طغرایی در مفهوم‏سازی ارائه می‏کند.
    کلیدواژگان: اجساد، حل و عقد، طغرایی، کیمیا، مفاتیح الرحمه و میزان الحکمه
  • غلام حسین مقدم حیدری، علی کاوسی رحیم* صفحات 201-219
    حسن بن زاهد کرمانی کیمیاگر ایرانی سده هشتم هجری است. او در جهان بینی کیمیایی خود، کیمیا را علم الهی و علم برتر معرفی کرده و آن را به عرفان و سلوک پیوند زده است؛ در عین حال اتکای مفاهیم و اصول کیمیایی بر تجربه و آزمون در کیمیای او قابل پیگیری است. ما در این مقاله، جایگاه «تجربه» و «آزمون تجربی» را در منظومه کیمیایی وی بررسی می کنیم. بدین منظور ابتدا دو مفهوم «کیمیای جوانی» و «کیمیای برانی» که می توان آنها را به ترتیب شامل نظریه و بخش تجربی دانست، تشریح می کنیم و رابطه میان آن دو را نزد حسن بن زاهد بررسی می کنیم. سپس با ذکر مثال هایی از متون کیمیایی او رابطه میان نظریه و آزمون تجربی را در کیمیای وی ارزیابی می کنیم. چنان که در این مقاله نشان خواهیم داد، نظریه کیمیا مشرف و مقدم بر تجربه و آزمون است.
    کلیدواژگان: تجربه، حسن بن زاهد کرمانی، کیمیا، کیمیای جوانی، کیمیای برانی
  • سید جمال موسوی *، محمد تقوی صفحات 221-237
    داروخانه به عنوان محلی برای فروش، ساخت و تجویز دارو در سرزمین های اسلامی به گونه های مختلف برقرار بود. مقاله حاضر با استناد به منابع و مآخذ تاریخی، سیر تاریخی داروفروشی در سرزمین های اسلامی را از لحاظ نام و عنوان، محل و شیوه های فروش، ساختار و چگونگی نظارت بر داروفروشی بررسی کرده است. «خزانه الشراب یا خزانه الادویه» در متون دوره اسلامی کهن ترین واژه ای است که برای داروخانه به کار رفته است. علاوه بر فروش سیار، بیمارستان ها، عطاری ها و قصر خلفا و سلاطین از جمله محل هایی بود که تجویز و فروش دارو در آن انجام می شد. داروخانه ها معمولا دارای تشکیلات مخصوص به خود بودند و داروساز که «مهتار» یا «شرابدار» نامیده می شد، جایگاه پایین تری نسبت به پزشک داشت. برخی از داروخانه های جهان اسلام نیز به سبب نگهداری اسناد پزشکی و نیز داشتن ظروف گران قیمت از نظر علمی و هنری اهمیت داشتند.
    کلیدواژگان: داروفروشی، داروخانه، عطاری، شرابخاناه، حانوت الطبیب، صیدلانی
  • فاطمه مینایی * صفحات 239-255
    طبایع چهارگانه عبارت است از گرمی و سردی و تری و خشکی که به گمان معتقدان به آن همه اجسام عالم از جمله بدن انسان از آنها تشکیل شده است و دگرگونی در ترکیب آنها بر وضع بدن و کارکردهایش اثر می گذارد. رویا دیدن یکی از این کارکردهاست که ماهیت آن با تغییر طبع بدن تفاوت می یابد. متکلمان مسلمان مواجهه های مختلفی با مفهوم طبایع چهارگانه داشته اند. شدیدترین مخالفت با مفهوم طبع و تاثیر طبایع چهارگانه در رویا را در کلام اشعری می یابیم. در مقابل، طیف گوناگونی از متکلمان (از جمله بعضی معتزله، شیخ مفید از شیعه، ماتریدی و ابن حزم) طبایع چهارگانه را پذیرفته و بعضی به تاثیر طبایع در خواب ها تصریح کرده اند. در این مقاله، پس از طرح تصویری کلی از گفتار مخالفان و موافقان طبایع در میان متکلمان، دلایل اصلی مخالفت و موافقت اهل کلام با طبایع چهارگانه بررسی می شود و سپس در پیوند با این رویکردها گزارش و تحلیلی از بحثهای متکلمان درباره تاثیر طبایع در رویا می آید.
    کلیدواژگان: رویا، طبع، طبیعت، طبایع چهارگانه، کلام، مزاج
|
  • G.H. Rahimi* Pages 153-159
    Historical evidences show that water sharing management has long been current in Iran. Water sharing systems in Iran are classified into three groups based on ground, volume and time units, the latter group itself is divided into solar clocks and water clocks (Pangān/cup). Pangān is a graded bowl, mainly of copper, in that middle which is a hole and it is placed on a water filled pot. This method has been used in Iran until less than a century ago and according to historical documents it was used for long time. This paper aims to provide a review of Iranians’ strategies in water sharing management and to introduce a part of their technologies relying on Pangān.
    Keywords: Cup, Pangān, Water clock, Water sharing
  • farshad karamzadeh*, Hanif Ghalandari, G.H. Rahimi Pages 161-174
    Mathematical geography is part of astronomical works in which is described the habited world, its division based on geographical latitudes and the way the sky appears in different latitudes. The last chapter of the Book I and the whole of the Book II of Almagest are devoted to mathematical geography based on mathematical computation and spherical geometry. In astronomical works of the Islamic period, in both Astronomical tables (Zījes) and cosmological works (Hayʾa books), one can find this subject in a separate part entitled “Hayʾa al-ʾArḍ”. The main difference between these two groups of texts is that Zījes are similar to Almagest whereas Hayʾa works are free from geometric demonstrations and examples. This paper investigates mathematical geography based on the first astronomical works in Islamic period written between 3rd to 5th centuries AH
    Keywords: Astronomy, Geography, Hay?a, Mathematical geography, Spherical geometry, Z?j(es)
  • AMIN MOTEVALLIAN* Pages 175-199
    The alchemist Muʾyid al-Dīn Ṭughrāʾī (Born in 1061), in two chapters of a treatise to him, entitled Keys of Mercy and Secret of Wisdom (Mafātīḥ al-Raḥma wa Asrār al-Ḥikma) explains the concepts of “composition” and “de-composition”. These concepts, alongside two other concepts of “compounding” and “de-compounding”, are the principle concepts of Ṭughrāʾī’s alchemy. Any process which transforms alchemical, physical or mechanical properties of Materials (Metals), needs decomposition and composition. Ṭughrāī’s account of these two is unique and more detailed than those found in earlier alchemical texts. Moreover, Ṭughrāʾī defines some empirical concepts that can be quantified and measured. This paper contains a review of Ṭughrāʾī’s definition, explanations and division of these concepts based on the treatise Keys of mercy and Secret of Wisdom and tries to underline his innovations in conceptualization.
    Keywords: Alchemy, Composition, De-composition, Keys of mercy, Secret of Wisdom (Mafātīḥ al-Raḥma wa Asrār al-Ḥikma), Metals (Ajsād), Ṭughrāʾī
  • Gholam, hossein Moghaddam Heidari, Ali Kavousi, rahim* Pages 201-219
    Ḥassan ibn Zāhid Kirmānī is a Persian alchemist of 8th/14th century. Although In his thought, alchemy occupies a privileged place as the superior science and divine art and is linked to the esoteric context of mysticism, nevertheless, the reliance of alchemical principles upon experiment is not ignored. In this paper, we investigate the place of alchemical practice and importance of experiment in Kirmānī’s alchemical doctrine. For this purpose, first, the two concepts “Jawwānī” and “Barrānī”, which stand respectively for the theoretical and practical aspects of alchemy, are explained. Then, based on some examples from Kirmānī’s texts, the relationship between theory and experiment of alchemy is examined. We hope to show that, according to Kirmānī, the theoretical aspect of alchemy is prior to its practical aspect and determines the framework for all alchemical operations and practices.
    Keywords: Alchemy, Barrānī alchemy, Experiment, Ḥassan ibn Zāhid Kirmānī, Jawwānī alchemy
  • Jamal Moosavi*, Mohammad Taqavi Pages 221-237
    The pharmacy was used as a venue for the manufacture, prescription and sale of medicines in Islamic territories in different ways. Based on historical sources of medicine, this paper studies the history of drug sale in the Islamic world through a survey of selling practices, characteristics, structures and the way they were monitored, Khizāna al-Sharāb is the oldest word used for pharmacy. Apart from street vendors, the hospitals, ʿAttārīs and palaces of the kings were among the places where the prescription and sale of medicine took place. Pharmacies usually had their own organization, and the pharmacist, which was called Mihtar or Sharābdār, occupied a lower position than a physician. Some pharmacies in the Islamic world were also important for scientific and artistic reasons, because they were places where medical records and expensive utensils were kept.
    Keywords: Pharmacy, Att?r?s, Shar?bkh?n?h, ??n?t al-?ab?b, ?aydal?n?
  • Fateme Minayi* Pages 239-255
    According to an ancient theory, the four natures -Heat, Cold, Humidity, and Dryness- permeate everything in the physical world, including the human body. Dreaming as one of the bodily functions is assumed to be affected by the particular composition of these four. Muslim theologians, Mutakallimūn, were familiar with this theory and responded to it in various ways, from acceptance to downright opposition. The strongest disagreement came from al-Ashʿarī who denied any intrinsic faculties working from within the physical objects. Among Muslim theologians who accepted the theory and worked it out in a variety of theological systems were some of Muʿtazilites, also thinkers as diverse as the Imamite al-Mufīd, al-Māturīdī and Ibn al-Ḥazm. In the present essay, after giving an outline of the Mutakallimūn’s reception of the theory of natures, the main arguments for and against the concept of nature and the theory of four natures will be discussed, concluding with an examination of some theological debates on the impact of four natures on dreams.
    Keywords: Dreaming, Four Natures, Kalām, Nature