مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال چهارم شماره 1 (اسفند 1389)

در واکاوی اخلاقی اتانازی، چالش بنیادی، تقابل دو دیدگاه است: تعارض حق حیات به مثابه ی یکی از آرمان های اومانیسم، با ممنوعیت نقض کرامت انسانی در اندیشه ی اخلاقی. اتانازی ناقض این کرامت است. تامل در حدود جواز دخالت انسان در حیات خویش نیازمند تحلیلی چندوجهی است که نسل های حقوق بشر را در بستر درک عمیق از فلسفه های معاصر (به ویژه پسانوگرایی، به لحاظ تقویت ریشه های اتانازی) هدایت کند.امکان سنجی قابلیت اسقاط حق حیات از دید حقوق طبیعی، وضعی و پسانوگرا، تحلیل مبانی ادله ی مخدوش موافقان اتانازی را میسر می سازد. کاوش در نسبت این مسائل با نسل چهارم حقوق بشر - «حق بر رعایت اخلاق زیستی» - حمایت از اتانازی را با چالش حذف «انسان به عنوان سرمایه ی اجتماعی» نیز مواجه می کند.این نوشتار، نگرانی ها بابت تفوق رویکرد مدیریتی - که با تخصیص گزینشی منابع درمانی به بیماران، اتانازی را رشد می دهد - دورنمای ضدبشری اتانازی را به تصویر می کشد و اذهان اخلاقی- حقوقی را به تشریک مساعی برای تحدید جهانی سازی مشروعیت اتانازی دعوت می کند.

پزشکی در ایران باستان به دو شاخه ی مینو پزشکی (روان پزشکی ) و گیتی پزشکی (تن پزشکی) تقسیم می شد که شش زیر شاخه را در بر می گرفت. ریاست کل پزشکان ایران را برترین شخص روحانی به عهده داشت و تمامی پزشکان، به رعایت قوانین و وظایف حرفه ای موظف بودند. مبحث شناخت بیماری ها، دارو و درمان، و پیشگیری و بهداشت نیز از موضوعات مورد توجه پزشکان ایران باستان بوده که در کتب زرتشتی اطلاعاتی بر جا مانده است.در پژوهش حاضر، تمامی اطلاعات حوزه های یاد شده در ذیل عناوین مطرح در مقاله، جمع آوری و طبقه بندی گردیده اند. البته برای نخستین مرتبه در پژوهش های مربوط به پزشکی ایران باستان از رساله ی پزشکی موجود در مجموعه ی عظیم دینکرد به عنوان ماخذ اصلی برای گردآوری و تنظیم اطلاعات بهره برده شده است.

هر یک از ادیان الهی دارای اصول و قواعد ویژه ای برای انتساب طفل به پدر ومادرش می باشند که مسائل مستحدثه ای همچون تلقیح مصنوعی و شبیه سازی، بر اساس همان قواعد و اصول تبیین می شوند. مقاله ی حاضر به طور موردی، اصول کلی دین یهود را در انتساب طفل به پدر و مادر بررسی کرده، مساله ی نسب طفل شبیه سازی شده را به طور خاص موضوع پژوهش قرار می دهد.نتایج به دست آمده نشان می دهد که عالمان یهود، ضمن رد رابطه ی همسانی(دوقلوهای ژنتیکی)، به بحث نسب فرزند حاصل از این فرآیند می پردازند. ایشان در مورد منشا انتساب طفل شبیه سازی شده به پدر، نظرات گوناگونی دارند. دیدگاه اول این است که اگر اهداکننده ی ماده ی ژنتیکی مرد باشد، عنوان پدری برای وی تحقق می یابد. اما در دیدگاه دوم، اگر رابطه ی جنسی، میان زوجین صورت نگرفته باشد، عناوین والدینی نیز تحقق نخواهد یافت. عالمان یهود در مورد منشا انتساب طفل شبیه سازی شده به مادر نیز نظرات گوناگونی ارائه داده اند. طبق دیدگاه اول، صاحب رحم، مادر قانونی طفل شبیه سازی شده محسوب می شود. در دیدگاه دوم، به دلیل قانونی بودن وجود دو مادر برای طفل، در دین یهود، اگر اهداکننده ی ماده ی ژنتیکی (صاحب سلول) زن باشد، می تواند در کنار صاحب رحم، مادر طفل شناخته شود.

هدف از تاکید بر رعایت مسائل اخلاقی در پژوهش های پزشکی حفاظت از آزمودنی های انسانی شرکت کننده در این تحقیقات (چه بیمار و چه افراد سالم) و رعایت موازین دقیق علمی است به گونه ای که به هیچ وجه سلامت افراد و جامعه فدای گسترش دانش بشری یا منافع مالی حاصل از پژوهش های پزشکی نگردد. عدم رعایت اخلاق در پژوهش و انتشار آثار پژوهشی علاوه بر بروز صدمات جبران ناپذیر به جامعه ی بشری اعتماد به جامعه ی پزشکی را خدشه دار می سازد. یکی از عللی که در بعضی موارد دارو های جدید پس از مدتی از بازار مصرف خارج می شوند در حقیقت مشخص شدن عدم رعایت همین موازین در خلال تحقیق بر روی دارو می باشد. با توجه به این مطلب در این مقاله با واکاوی تحقیقات انجام شده در مورد داروی celecoxib که مصرف بسیار زیادی در بین بیماران دارد، نقش شرکت های داروسازی و محققان در چنین روندی مورد بررسی قرار گرفته است. به طوری که سعی شده تا روند ورود دارو های جدید ضد التهاب غیر استروئیدی به بازار مصرف، مطالعات تکمیلی انجام شده بر روی این داروها، سوء رفتار های پژوهشی و در نهایت دلیل جمع شدن آن ها از بازار مورد بررسی قرار گیرد. با مطالعه ی روند پی گیری کارآزمایی های بالینی دارو های مهارگر COX-2 به خوبی اهمیت نقش حیاتی کمیته های اخلاق در پژوهش و رعایت کد ها و راهنما های اخلاقی بر سلامت بیماران روشن می شود. هم چنین، به عنوان آخرین حلقه از چرخه ی دارو- درمان تاکید می شود که هر یک از همکاران پزشک با در نظر گرفتن جمیع مطالعات و نظرات موجود در مورد دارو های جدید نسبت به تجویز آن ها اقدام نموده و سلامت جامعه را بیش از پیش در نظر بگیرند.

چگونه مردن، به خصوص در سال های اخیر نسبت به گذشته، با توجه به پیشرفت های علوم پزشکی و امکانات طولانی کننده ی حیات بیماران مفهوم جدیدی پیدا کرده و بر اهمیت آن افزوده شده است. درد و رنج بیماران از یک سو و هزینه های سنگین درمان که بر بیماران یا خانواده ها و نظام سلامت تحمیل می شود از سوی دیگر، بحث اتانازی را در بین افراد مطرح می نماید. در این بررسی نظر بیماران بستری در بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تهران در ارتباط با اتانازی ارزیابی شده است. این مطالعه در نیمه ی دوم سال 88 در بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است. ابزار مورد استفاده پرسشنامه ای بود که در آن 4 بیمار فرضی مطرح شده و پس از آن سوالاتی پیرامون آن ها به صورت سه گزینه ای طرح شده بود تا نگرش بیماران در موضوع مورد مطالعه سنجیده شود. از 110 بیمار انتخاب شده 105 نفر در مطالعه همکاری کردند (response rate =95. 45%) که 60 نفر از این افراد مذکر و 55 نفر مونث بودند. این افراد بین سنین 17 تا 70 سال بوده و 40 درصد تحصیلات دانشگاهی داشتند.در مطالعه ی انجام شده از بین 4 نوع اتانازی، تنها اتانازی غیرفعال داوطلبانه مورد موافقت بیماران بود. در بررسی های انجام شده 5/69 درصد از کل بیماران با انجام این نوع اتانازی موافق بودند و میزان مخالفت 1/18 درصد بود. درحالی که دیگر انواع اتانازی به طور واضح مورد مخالفت بیماران بود. از بین متغیرهای بررسی شده (سن، جنس، مذهب و سطح تحصیلات) فقط متغیر بخش بستری رابطه ی معنی داری با نگرش بیماران نسبت به اتانازی داشته است. نتایج حاصله نشان دهنده ی موافقت بیش تر بیماران در بخش داخلی با انجام اتانازی نسبت به بیماران بستری در بخش جراحی است. این امر می تواند به دلیل ازمان بیماری و طولانی شدن بیماری ها در بخش های داخلی نسبت به بخش های جراحی باشد. ماهیت مزمن بیماری های داخلی و درگیری بیش تر بیمار با بیماری خود می تواند بر روی نحوه ی نگرش وی به مساله ی اتانازی تاثیر بگذارد که این امر با مطالعات مشابه مطابقت دارد.

ارتباطات میان فردی مدیران بخش مهمی از توانایی و عاملی کلیدی در اثربخشی عملکرد به شمار می رود و بر کیفیت سطح خدمات و سلامت جامعه تاثیرگذار است. در زمینه ی مهارت ارتباطی مدیران حوزه ی سلامتی با رویکرد توجه به درک آنان مطالعات کم تری انجام شده است. این مطالعه با هدف تبیین درک مدیران بیمارستانی از ویژگی های اخلاقی و شخصیتی سازگار با شایستگی ارتباطی انجام شد. این مطالعه با رویکرد کیفی و با روش آنالیز محتوا به شیوه ی استقرایی انجام شد. نمونه گیری به صورت مبتنی بر هدف شروع و تا اشباع داده ها ادامه یافت. از مصاحبه و مشاهده ی بدون ساختار، به منظور گردآوری داده ها استفاده شد و تمامی مصاحبه ها ضبط و دست نویس شدند. با استفاده از روش تحلیل محتوا و به صورت مقایسه ای مداوم، داده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.مشارکت کنندگان در مطالعه 23 نفر از مدیران بیمارستانی شهر تهران (14 نفر زن، 9 نفر مرد، محدوه ی سنی بین 35 الی 53 سال، 5 تا 23 سال سابقه ی کاری شامل: مدیر داخلی 7 نفر، مترون4 نفر، سوپروایزر 5 نفر، و سرپرستار7 نفر ) بودند. در فرآیند آنالیز محتوا به شیوه ی استقرایی، شش درونمایه، در ابعاد اخلاقی (نوع دوستی و انسان گرایی - راستی و درستی- اعتمادگرایی) و شخصیتی (پشتکار و مسوولیت پذیری- قاطعیت - پویایی و کمال طلبی)، به عنوان درونمایه های اصلی از داده های پژوهش انتزاع شد. آن ها دارای معانی و ماهیت ویژه ای هستند که مدیران در فعالیت های خود در ارتباط با کارکنان بیمارستان تجربه کرده اند. آن ها هم چنین با توجه به آموزه های دینی و فرهنگ جامعه ی مورد مطالعه بیان شده اند و هر کدام دارای طبقات متعددی نیز هستند.مطالعه ی حاضرنشان داد شش درونمایه ی حاصل از ادراک و تجربه ی مدیران بیمارستانی در ابعاد اخلاقی و شخصیتی در بهبود ارتباطات میان فردی مدیران حایز اهمیت است و می تواند به برنامه ریزان حوزه ی سلامت کمک کند تا با توجه به دو معیار مهم و اثرگذار ارزش ها و فرهنگ اسلامی - ایرانی جامعه، شرایط را برای ایجاد بستر لازم در سازگار شدن مدیران با این ویژگی ها فراهم نمایند.

با هدف بررسی رابطه ی آشفتگی اخلاقی، سرسختی روان شناختی و فرسودگی شغلی در پرستاران، 67 پرستار شاغل در بیمارستان های دولتی شهر رشت پرسشنامه های تحقیق را تکمیل کردند. نتیجه ی تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که بین آشفتگی اخلاقی، سرسختی روان شناختی و فرسودگی شغلی پرستاران رابطه ی معنی دار وجود دارد. سرسختی روان شناختی با آشفتگی اخلاقی و فرسودگی شغلی رابطه ی منفی دارند و بین آشفتگی اخلاقی و فرسودگی شغلی پرستاران مورد بررسی رابطه ی مثبت وجود دارد. تحلیل رگرسیون نشان داد که بین آشفتگی اخلاقی و سرسختی روان شناختی رابطه ی منفی معنی دار و بین آشفتگی اخلاقی و فرسودگی شغلی پرستاران رابطه ی مثبت معنی دار برقراراست. تحلیل واریانس یک طرفه نشان داد که پرستاران بخش های مختلف بیمارستان ها درمتغیرهای سه گانه آشفتگی اخلاقی، سرسختی روان شناختی وفرسودگی شغلی با یکدیگر تفاوت معنی دار دارند. آزمون های تعقیبی (توکی) نشان داد پرستارانی که در بخش کودکان به کار اشتغال دارند با پرستارانی که در بخش زنان و جراحی کار می کنند تفاوت معنی دار ندارند ولی با پرستارانی که در بخش های قلب، داخلی و اعصاب کار می کنند تفاوت معنی دار دارند. باتوجه به نتایج به دست آمده پیشنهاد می شود پرستاران در برنامه های آموزشی قرار گرفته، هرچه بیش تر با مولفه های آشفتگی اخلاقی و سرسختی روان شناختی و فرسودگی شغلی آشنا شوند و با شناخت بیش تر در اجرای فعالیت های مقابله ای توانمندتر عمل کنند.