پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی
سال پنجم شماره 8 (بهار و تابستان 1396)

پژوهش حاضر به دنبال آن است که اصل آزادی اندیشه، عقیده و بیان و نیز محدودیت پذیری آنها را با رویکرد فلسفی و بر اساس اصول و مبانی فلسفه اسلامی مطالعه و بررسی کند و سپس جایگاه این حقوق و حدود و قلمرو آنها را در نظام حقوقی اسلام و حقوق بشر مدرن مورد بحث و ارزیابی قرار دهد و درنهایت، تعارض یا سازگاری آنها را با مسئله ارتداد در اسلام روشن سازد. تحقیق پیش رو با استفاده از روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته و به ای ن نت ایج انجامی ده است که حقوق اساسی و بنیادین بشر ازجمله آزادی اندیشه، عقیده و بیان، با استدلال عقلی و با ملاحظه استعدادها و نیازهای فطری بشر در پیوند با مبدا هستی و هدف آفرینش، قابل اثبات و توجیه است، ولی این حقوق درعین حال با محدودیت هایی نیز روبه رو می باشد.

توحید ازجمله مباحثی است که از دیرباز در وجوه گوناگون مد نظر متکلمان و حکمای مسلمان قرار گرفته است. در عرفان نظری، به تفصیل به توحید و جوانب گوناگون ساخت نظری آن درجهت پیوند با ابعاد عملی توجه شده است. حیدر آملی نیز دراین باره و از زوایای گوناگون، بحث مذکور بررسی کرده است. در پژوهش حاضر کوشش شده است نظام توحیدی ایشان در طرحی منسجم ارائه شود و درنهایت، روشن می شود که گرچه ایشان تعریف، تقسیمات و تقریرات توحید را بر اصولی مترتب، نظام مند و کاملا هم پیوند استوار ساخته است، ولی اولا، تبیین مبانی گوناگون میان عبارات متعارف فلسفی و تعابیر نهایی عرفانی، متغیر است؛ ثانیا، بر اساس همین تعابیر و استدلال های متنافر، مبانی توحیدی، دیدگاه های تااندازه ای ناهماهنگ با یکدیگر عرضه می کنند که درجهت چینش تبیین اقسام توحید، دچار ناهمسازی است. به همین ترتیب بر اساس مبانی مذکور، تعریف، اقسام و تقریرات توحید نیز به اعمیت و اشتراک لفظی در استدلال ها و عبارات گرفتارند که نیازمند بازنگری و تبیین یک نظام همساز درونی است.

وجود رابط و مستقل، جزء مسائل مهم فلسفی است که در حکمت متعا لی ه، هم در باب قضایا و هم در عالم اعیان کنکاش شده است. از میان فلاسفه، ملاصدرا تبیین جدی دی از وجود رابط و مستقل ارائه کرده است که در این دیدگاه، تمامی ممکنات اعم از جواهر و اعراض ذیل مفهوم وجود رابط بوده، فقط خداوند متعال استقلال حقیقی دارد. ازآنجاکه یکی از مهم ترین خواسته های فلاسفه مسلمان، همراه و همسوکردن مسائل فلسفه با آی ات و و بخصوص صحیفه سجادیه  روایات دینی بوده است و ازسویی روایات امام زین العابدین به عنوان یکی از منابع مهم شیعه، دارای مضامین دقیقی درباره شناخت خدا و ارتباط متقابل  مخلوقات و خداست، در مقاله پیش رو به بررس ی وجود رابط در رو ای ات امام سجاد پرداخته شده، دو دسته از روایات ایشان احادیث ناظر به فقر ذات ی ممکنات و رو ای ات توحید افعالی به عنوان مبانی وجود رابط فلسفی شناخته شده است.

این مقاله به اثبات نظام طولی عقول ازمنظر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدر ا می پردازد . وجه اشتراک فلاسفه مزبور، بیشتر تکیه بر برهان عقلی است. درجهت ثبوت این عالم، استناد به شواهد نقلی نیز از نظرگاه آنان دور نمانده است. آنان با امتزاج دو عنصر عقل و نقل، براهین عدیده ای در اثبات عقل مجرد ارائه کرده اند؛ زیرا عقل و نقل همت ای یکدیگرند. نقل، موید عقل و عقل، موید نقل است. دراین میان براهین عقلی و نقلی صدرالمتالهین در اثبات عقول طولیه، به مراتب بیشتر از دلایل حکیم سینوی و اشراقی است و آثار وی اعم از تفسیری و فلسفی، شاهد روشنی بر میزان علقه و بهره مندی وی از قرآن است. هر یک از این ادله بنا به ظرفیت خود، دریچه وجودی عقول طولیه را بازتر می سازد و درمجموع توان و ضر یب موجودیت آنها را بالا می برد.

عالی دره نام روست ایی در شهرستان چالوس است. تمامی ساکنان این محل از فرزندان از آنچه در اسناد و نسخ « نعیم ایی » مولا نعیما مشهور به علامه کرکبودی اند. درواقع لقب قدیمی برجای مانده و اقوال موجود درمیان اهالی برمی آید این است که چند تن از فرزندان مولا نعیما از طالقان به این منطقه کوچ کرده، گنجینه بسیار بزرگی از کتب و آثار علمی را با خود به آن مکان برده اند. به نظر می رسد دانشمندان عالی دره، نقش بسزایی در گسترش فلسفه اسلامی داشته اند؛ زیرا همزمان با هجوم افغان ها علمای این منطقه نه تنها در این هیاهو و کشتار از سرزمین خود مهاجرت کردند، بلکه آثار ارزشمندی را نیز با خود برده، از همه مهم تر، موفق به تالیف آثار قابل توجهی درباره علم فلسفه و کلام شدند؛ ازجمله این آثار می توان به کتاب اصل الاصول اشاره کرد که توسط مولا نعیما در سال 1135 ق در اوج پریشان حالی و دوری از وطن نوشته شده است. جد اعلای وی، مولا محمدکاظم طالقانی قزوینی از بزرگ ترین فیلسوفان معاصر با ملاصدرا بوده که از موسسان تفکر حکمی و حوزه اندیشه های فلسفی در قزوین است.