پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 1 (پاییز 1395)

متن داستانی جامع الحکایات از نویسنده ای ناشناس به خط نستعلیق تحریری ساده است و از جمله نسخ خطی نفیس سده دوازدهم هجری است. این کتاب شامل داستان هایی جذاب و شگفت انگیز است که در سبک و سیاق با داراب نامه های طرسوسی و بیغمی مانندگی دارد؛ نویسنده در طرح هر یک از حکایت ها با بهره گیری از اصول ساده نویسی و استفاده از توصیفات زیبا و دلکش، در جمله هایی کوتاه به بیان مضامین گوناگون پرداخته است و با بهره گیری از آیات و احادیث، اشعار نغز، مفردات و ترکیبات دل نشین، مناجات، امثال و حکم و قصه جنیان و پریان بر کشش و زیباسازی و آراستگی اثر خود افزوده است. از دعا و درودهای نویسنده یا تصرفات کاتب آن در متن نسخه چنین برمی آید که مذهب تشیع داشته است. هر چند فضای جغرافیایی حکایات، بیشتر خارج از ایران است، در جای جای آن نام های ایرانی، آداب و رسوم، باورها، آیین مملکت داری، سیاست مدن و روح فرهنگ ملی و دینی بر فضای قصه ها جاری است. ماخذ برخی قصه ها را می توان در اسرارالتوحید، ویس و رامین، منطق الطیر، مثنوی معنوی و... جست. در پاره ای موارد خود عنوان، ماخذ داستان را می نمایاند.

از جمله شاعران توانمند سده یازدهم هجری که علیرغم خلاقیت ها و ذوق شعری اش تقریبا گمنام مانده، سید علی رضا پسر سید مساعد جبل عاملی متخلص به مهری و سید و مشهور به مهری عرب (تولد 1050ه.ق. - وفات؟) است. نگارنده در این تحقیق بر آن است تا برای نخستین بار به معرفی نسخ خطی دیوان این شاعر و بررسی و تحلیل عناصر و مولفه های سبکی او بپردازد. بررسی های به عمل آمده حاکی از آن است که مهری عرب شاعری تواناست که شعرش سرشار از انواع صور خیال و مضمون های بکر است. ترکیب سازی های فراوان و توجه به لغات و مضامین عامیانه که در دیگر آثار سبک هندی نیز دیده می شود، در این دیوان مشهود است. تبحر مهری در کاربرد کلمات فارسی با اصول و قواعد عربی و معرب کردن آن هاست. شعر مهری عرب نه آن سادگی و صراحت و جلای لفظ صائب را دارد و نه آن پیچیدگی و ابهام شعر بیدل را بلکه شعر او چیزی میانه این دو است.

سید حسین امتیاز علی خان خالص اصفهانی از شاعران اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم است که در سال 1122 ه.ق. در هندوستان وفات یافت. خالص مانند بسیاری از شاعران ایرانی برای دریافت صله راهی هندوستان شد. سبک شعر او هندی است اما زبان او از قرن دوازدهم کهنه تر است. او نزدیک به دو هزار بیت شعر در قالب های غزل، غزل ناتمام، غزل مثنوی، قطعه، رباعی، مفرد و جز آن دارد. هنر و مهارت خالص بیشتر در سرودن غزل است و قطعات او عمدتا متضمن تکرار ساده تر همان مضامینی است که در مثنوی و قصایدش وجود دارد. مقدمه قصاید او غالبا درباره طلوع خورشید، آمدن بهار، وصف خزان، وصف معشوق، توصیف قلم و جز آن است. متن اصلی این قصاید به مدح ممدوح اختصاص دارد. او از تواناترین مقلدان شاعران سبک عراقی است و شیوه بیان او در غزل سرایی، بیش از هر کس به طرز مولوی و حافظ شباهت دارد. تنها نسخه مسوده دیوان خالص را شخصی به نام شمس الدین علی، پانزده سال پس از مرگ او در سال 1137 قمری به رشته تحریر درآورده است. در مقاله حاضر علاوه بر بررسی و تحلیل سروده های خالص از حیث مضمون، فنون بلاغی و بدیعی، ردیف و قافیه، اوزان عروضی، واژه های پرکاربرد، مثل ها، باورهای عامیانه و کنایه ها نیز بررسی و تحلیل شده است. از بین صور خیال و صنایع بدیع معنوی، آن چه بیشتر در دیوان خالص به چشم می خورد «کنایه» و «تشبیه» و سپس «استعاره» است. ای هام، اسلوب معادله و تمثیل هم در دیوان او کاربرد فراوان دارد.

کم توجهی به ادبیات دوره های قاجاریه و زندیه سبب شده تا بسیاری از آثار برجای مانده از این دوره به طور کامل بررسی و شناخته نشوند. از جمله این آثار دیوان مینای شیرازی است که کاتب این نسخه و نیز فهرست نویسان نسخ خطی (دنا) و (فنخا) آن را متعلق به مینای اصفهانی دانسته اند ولی با توجه به شواهد و قراین موجود در متن دیوان، این اثر متعلق به سلطان علی خان مینای شیرازی شاعر قرن سیزدهم و دوره بازگشت است. در بسیاری از تذکره های مربوط به شعرای قرن سیزدهم، اثری منسجم و یکدست از این دیوان معرفی نشده است و متن قابل دسترس کاملا مشوش و در هم است. این مطلب در تذکره شعاعیه نیز بیان شده است. متن کامل دیوان دربرگیرنده 3026 بیت در قالب های قصیده، غزل، رباعی، قطعه، ترکیب بند، ترجیع بند، مسمط، مثنوی، مراثی و اشعاری ناتمام است. این متن در 257 صفحه، با ابعاد 6×14/ 15×21 با خط نستعلیق سده 13 نگارش شده است که به طور متوسط در هر صفحه 15 سطر وجود دارد و کاغذ سفید، جلد تیماج تریاکی و مقوایی نو دارد. در این مقاله ضمن بیان مقدمه ای در شرح حال شاعر به معرفی نسخه های کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه ملی ملک پرداخته است.

دوره تیموری از اعصار مهم ادب فارسی است. در این دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر هنردوست و ادب پرورش، امیر علیشیر نوایی، شهر هرات را به مامنی برای خیل عظیم شعرا، ادبا و هنرمندان بدل می کنند. در نتیجه شعر و ادب، نگارگری و خوش نویسی در این مقطع تاریخی رو به ترقی می گذارد. از برخورداران این خوان گسترده فضل و احسان، می توان از قاضی نظام الدین هروی نام برد که از اعلام برجسته عصر تیموری و در شمار ستایندگان امیر علیشیر نوایی و سلطان حسین بایقراست. شهرت وی در مرتبه اول، از منظر اشتغال به منصب قضاوت و در وهله ثانی به شعر و شاعری است. از قاضی نظام هروی فقط دیوانی باقی مانده که تاکنون به حلیه تصحیح و طبع آراسته نشده است و حائز ارزش های ادبی و تاریخی بسیار است که از خلال آن می توان به شخصیت ادبی والای سراینده آن پی برد. نگارندگان در این نوشتار بر آنند که ضمن شناساندن قاضی نظام هروی، به بررسی متن شناسانه و تحلیل نکات بارز کلام او نیز بپردازند. بررسی کلام نظام هروی نشان دهنده آن است که او از سرایندگان مقید به سنت های ادبی پیشین، خصوصا مکتب های ادبی قرن ششم و به ویژه اصفهان و آذربایجان بوده است و هماره در صدد پیروی از بزرگانی چون کمال الدین اسماعیل، خاقانی، ظهیر و سلمان ساوجی است. از این رو کلام و نظام هروی رنگ تصنع، مفاخره و تقلید از متقدمان را به خود گرفته است.

دست نویس های بازمانده از سده های گذشته مشتمل بر فواید گوناگون ادبی و تاریخی فراوان و برطرف کننده ابهامات بسیاری از متون نظم و نثر فارسی است. از آن رو که تعداد زیادی از نسخه های خطی هنوز در معرض تصحیح و تحقیق قرار نگرفته، برای دستیابی به آگاهی های دقیق از احوال و آثار گویندگان و نویسندگان دوره های مختلف ادبی فارسی، نخستین گام، شناسایی و تصحیح آن نسخ خطی است. از جمله نسخه های خطی تقریبا ناشناخته، مجموعه ای پراکنده است که متعلق به استاد فقید، جلال الدین همایی بوده که پس از درگذشت ایشان به کتابخانه ملی واگذار شده است. مجموعه مذکور به سال 651 ق کتابت شده و شامل یادداشت های پراکنده، رسایل کوتاه و ابیات فارسی و عربی است. بیشتر محتویات این مجموعه - به ویژه آثار منظوم آن- نویافته است و تاکنون با وجود اهمیت فراوان آن، هم به لحاظ تاریخی و هم از نظر محتوایی، به چشم محققان ادب فارسی نیامده است. این مقاله، ضمن معرفی اجمالی دست نویس پیش گفته برای نخستین بار، رباعیات فارسی آن را تصحیح و ارائه می کند و با مراجعه به منابع درباره گویندگان آن تحقیق می کند.

یکی از نظیره گویان نظامی در حوزه لیلی و مجنون سرایی، شاعری به نام میرزا عصمت الله مخدوم معروف به قاضی میرعابد بدخشانی، از شعرای گمنام افغانستان و ناحیه بدخشان در سده سیزدهم هجری است که منظومه لیلی و مجنون را در سال 1239 هجری قمری به رشته نظم کشیده است. از این اثر در ایران تنها یک نسخه خطی موجود است که تاکنون نیز معرفی نشده است. بررسی این نسخه نشان می دهد شاعر تحت تاثیر نظامی بوده است و داستان خود را به لحاظ درون مایه، وقایع و سیر حوادث همچون داستان نظامی پرداخته است. علاوه بر این به داستان لیلی و مجنون جامی نیز توجه داشته است و بخشی از داستان های فرعی آن را در اثر خود گنجانده است. وی همچنین به داستان ملاقات لیلی و مجنون در چاه نظر داشته است و این داستان را در منظومه خود آورده است. در این جستار ضمن معرفی شاعر و اثر او، به تحلیل انتقادی داستان لیلی و مجنون و ویژگی های سبکی آن پرداخته می شود. روش تحقیق نیز، توصیفی- تحلیلی خواهد بود.