فصلنامه تاریخ
پیاپی 13 (تابستان 1388)

بغداد یکی از برجسته ترین مراکز علمی جهان اسلام در شرق در گسترش فقه، حدیث، و کلام بود و عالمان شیعی بسیاری به خود دیده در برخی از رشته ها چون حدیث با مراکز علمی پیش از خود مانند حوزه حدیثی قم رقابت می کرد. در حوزه حدیثی بغداد حضور بزرگانی چون هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمن با گرایش خردگرایی و مناظرات متکلمین امامیه با معتزله بر شکل گیری مکتب علمی آن شهرموثر بود و این مکتب حدیثی را از حوزه ی حدیثی شیعه در قم با گرایش اخباریگری ممتاز کرد.

جنبش مقاومت تبریز در عصر استبداد، تلاشی برای بازگرداندن نظام سیاسی مشروطیت بود. عمده ترین نیروی جنبش مقاومت، مجاهدان بودند که به رهبری ستارخان و باقرخان ابتدا با مقاومت و سپس با تهاجم به نیروهای حامی و مدافع استبداد برخاستند. در برابر مجاهدان، نیروهای وفادار به محمدعلی شاه قرار داشت، که شامل بخشی از اهالی تبریز، نیروهای نظامی ایلیاتی، تنی چند از بازرگانان معروف تبریز و برخی از ر هبران دینی و روحانیان طراز اول تبریز بودند که در انجمن اسلامیه در محله ی شتربان تبریز اقامت داشتند. روحانیان اسلامیه نشین با اوامرمذهبی خود، نیروهای نظامی را در جنگ با مجاهدان تهییج می نمودند و از این راه، نقش مهمی در  برانگیختن آنان به مبارزهبا نیروهای مشروطه طلب داشتند. در برابر این تجمع نیروهای مخالف مشروطیت، جدا از مجاهدان که ایفای نقش نظامی، می نمودند. عده ای از وعاظ نیز یار و مددکار مجاهدان بودند. به طور کلی گروه وعاظ سه  کار عمده انجام می دادند، نخست برانگیختن مجاهدان به جنگ با مستبدان، دوم تهییج و تشویق مردم در پیوستن و حمایت از نیروهای مجاهد و سوم مقابله با تبلیغات دینی- مذهبی روحانیان مستقر در انجمن اسلامیه. قسمت سوم این برنامه، اصلی ترین و مهم ترین برنامه ی وعاظ بود که دیگر نیروهای مجاهد سهمی در آن نداشتند. بنابراین جنبش مقاومت تبریز تنها یک پدیده ی نظامی نبود، بلکه عرصه مبارزه فکری و ایدئولوژیکی نیز محسوب می شد که مهم ترین نیروهای آن وعاظ بودند. نوشتار حاضر بر آن است تا نقش و جایگاه وعاظ را در پیدایش جنبش مقاومت و تداوم آن  ضد نیروهای استبداد، مورد مطالعه قرار دهد.

هر که نامخت از گذشت روزگار      نیز ناموزد زهیچ آموزگار
سامانیان، خاندانی ایرانی و یکی از دودمان های فارسی زبان غرب آسیا بودند که بیش از صد سال بر بخشهایی از ایران از جمله ماوراءالنهر،خراسان،مازندران،ری و سیستان و قسمت عمده یی از آسیای مرکزی حکم راندند.آنان با عشق به ترویج فرهنگ آریایی و تعقیب فکر استقلال ادبی، برای احیای تفکر ایرانی به رنسانس فرهنگی دست یازیدند و در پرتو خلق آثاری گرانبها در زمینه های علمی و ادبی، سطح آگاهی عمومی جامعه عهد سامانی به ویژه سرزمین "ماوراء النهر " را ارتقاء بخشیدند.  " بخارا" مرکز سیاسی آل سامان، به عنوان کانون علمی و ادبی در شرق قلمرو اسلامی، جایگاهی شاخص و پایگاهی شامخ یافت. رودکی حدودادر اواسط قرن سوم،در قریه بنج در دو فرسنگی سمرقند متولد شد. وی، چنان ذکی و تیز فهم بود که خیلی زود با کسب درجات ادبی و علمی، با اقبال خلق و رغبت امراء روبرو گشت، سروده های هنرمندانه او در موضوعات عاشقانه و بزمی، طنز و هزل، زهد و اخلاقی ، با مضمون های بکر و در قالبی ساده و روان و به دور از تعقید و ابهام، همراه با صوتی دلکش و ساز طرب انگیزش، هر شنونده - یی را به وجد آورده، و هر خواننده خوش فکری را به تامل و تعقل فرا می خواند، شعر هایش مملو از نشاط روح، غرور ملی، اندیشه های حماسی و آزاد منشی بود، به طوریکه در اثرش به زحمت می توان نماد یاس و سمبل نومیدی را نظاره کرد. عصری که رودکی در آن می- زیسته ثمره سیاسی آن وحدت، عصاره اجتماعی آن امنیت و دستاورد اقتصادی آن تامین معیشت و چشم انداز فرهنگی آن ارتقای معنویت و شیرازه اصلی آن ترویج زبان فارسی و تجلی انسانی آن حضور چهره های شاخصی چون جی هانی و بلعمی، ابن سینا و بیرونی، بلخی و رودکی است.در این مجال  بر آنیم تا تصویر روشنی از این دوران اثرگذار را به تماشا نشینیم.

همانگونه که نظامی ها ، باعث ثبات و انتظام امور حکومت می شوند و به پشتیبانی از حاکمیت سیاسی می پردازند ، به همان میزان می توانند ، عامل مهمی در سقوط و بی- ثباتی یک حکومت نیز محسوب گردند. در شرایطی که حکومت، قدرتمند و از توان نظارت بالایی برخوردار باشد ، بر نظامی ها تسلط داشته، و از خود سری و دخالت آنان در امور سیاسی جلوگیری می کند . با وجود این ، حکومت در هنگام ضعف ، قادر به اعمال قدرت در بین این افراد نبوده، و در نتیجه سرپیچی امرای نظامی از حکومت و خود سری آنان ، سبب بی ثباتی و سقوط حاکمیت می شود . این پژوهش بر آن است تا به نقش امرای نظامی در ثبات و بی ثباتی سیاسی حکومت سلجوقی در ایران بپردازد.

در این مقاله به بررسی نامه های ارسال شده بین سران ایران و روم در دوران ساسانی پرداخته شده، و انگیزهتاثیر و پیامدهای این مکاتبات مورد تحلیل قرار گرفته است. درغالب نامه ها، منافع ملی، اقتصادی، ایدئولوژیکی، عمومی وتبلیغاتی دو طرف مورد نظر بوده است. ادبیات به کار رفته درنامه ها نشئت یافته از موضع ضعف یا قدرت نویسنده وموقعیت سیاسی او بود. این نامه ها به عنوان سندی مکتوب درتاریخ دو کشور برجای ماندند و منعکس کننده بخشی از روابط سیاسی ایندو قدرت درطی دوران چهارصد ساله پر فراز ونشیب آن است.

روابط ایران و امریکا تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران زوایای اشکار و پنهان بسیار دارد .یکی از موضوعاتی که در تاریخ روابط دوکشور کمترمورد توجه محققان قرار گرفته است علل واهداف اعزام کارشناسان وابسته به سپاه
صلح کندی به ایران وفعالیت صدها نفر از انها در فاصله سالهای 1342 تا1355 شمسی  است.  این موضوع حلقه ای از زنجیره قرارداهای فرهنگی ایران وامریکا در دوره حکومت محمدرضا پهلوی است و بیانگر اهمیت ایران در دوران جنگ سرد برای امریکا میباشد. امریکا  در دوران جنگ سرد کوشید با مجموعه ای از اقدامات ایران را از خطر نفوذ همسایه شمالی اش اتحاد جماهیر شوروی دور نگاه دارد. اصلاحات اجتماعی و اقتصادی و افزایش رفاه توده مردم با هدف خنثی ساختن تبلیغات کمونیستها  در میان اقشار محروم جامعه و کمک به ثبات بیشتر حکومت متحد امریکا در ایران برای همه روسای جمهور امریکا از جمله جان اف کندی اهمیت داشت و اعزام صدها داوطلب سپاهصلح کندی به ایران هم با این هدف انجام شد.هدف آن بود که با خود نه فقط دانش و مهارتهای جدید را به ارمغان اورند بلکه زمینه نفوذ فرهنگی امریکا در ایران را هم فراهم سازند ..طبق این طرح
صدها جوان امریکایی در شهرها و روستاهای ایران پراکنده شدند و از نزدیک به زندگی با ایرانیان پرداختند و هیچ گونه محدودیتی برای معاشرت انها با مردم ایران وجود نداشت که این امر به خوبی سهولت  نفوذ از این طریق را نشان می دهد. این مقاله می کوشد با طرح مبانی اولیه و بیان مسئله زمینه بحث و پژوهش جدی تر در اسناد مرتبط با فعالیت های گروه صلح کندی در ایران را فراهم اورد.برای این تحقیق به اسناد موجود در ارشیو سازمان اسناد ملی ایران و ارشیو سپاه صلح کندی و کتب و مقالات متعدد مراجعه شده است. از دیگر نتایج  مهم این پژوهش یافتن شباهتهای بسیار میان فعالیت این گروه و سپاهیان دانش بهداشت وترویج ابادانی بود که بر اساس اصول انقلاب سفید تشکیل شدند.

احداث مدارس به سبک جدید و رواج اندیشه های نو آموزشی در ایران از مهمترین تحولات فرهنگی بود که به رغم مخالفت بعضی افراد و گروه ها، سرانجام در نظام فرهنگی کشورمان پذیرفته شد. از جمله نخستین بنیانگذاران
مدارس جدید در ایران میرزا حسن رشدیه بود که به حق باید وی را پدر معارف نوین ایران نام نهاد. رشدیه پس از کسب فنون جدید آموزشی، علاوه بر تاسیس مدارسی به سبک نوین، اندیشه های جدیدی را وارد نظام تعلیم و تربیت کشور کرد و با دگرگون ساختن نحوه ی خوانش الفبا و تالیف کتب متنوع برای اطفال معارف کشور را به راهی جدید انداخت. او در این راه از حمایت افرادی چون امین الدوله و شیخ هادی نجم آبادی برخوردار بود. در سایه ی این حمایت ها و تلاش های خستگی ناپذیری که از خود نشان داد، رشدیه توانست به پیشرفت نظام آموزشی و عمومی کردن آن کمک کند و فرایند تعلیم و تربیت را به سوی تحول پیش ببرد.

احداث مدارس اعراب قبل از ظهور اسلام صوری را خلق کرده، مجسمه ها و هیاکلی از سنگ وچوب می تراشیدند اما پس از انتشار  اسلام از این کار صرفنظر کردند. آیا آیات قرآن آنان را از این عمل بر حذر داشته یا احادیث و اخبار اسلامی ؟ در این مقاله تلاش می شود تا به این سوال جواب داده شود. ضمنا در دوران خلفای  اموی و عباسی این هنر در  میان عامه مردم تبدیل به نوع اسلیمی شده در عین حال در میان اقوام غیر عرب چون ایرانیان از میان نرفت. ایجاد تصاویر هنری در نزد خلفا و در میان دستگاه ایشان نیز همچنان بر قرار بود. در ایران نیز از قرون اولیه اسلامی فن نقاشی تعطیل نشد و همزمان با طرحهای اسلیمی ، تصاویر انسانی و حیوانی نیز بر عمارات و کتب خلق می شد ، البته به طور عمومی بر مساجد و مقابر و مدارس ممنوع بود ، دربار سلاطین و مردم به طور خصوصی همچنان از هنر تصویرگری ملتذذ شده با ورود مغولان و اشاعه هنر مینیاتور و تصویر گری چینی از قرن
هفتم هجری  بار دیگر ایجاد تصویر انسانی و حیوانی در ایران معمول می شود.