فصلنامه تاریخ
پیاپی 14 (پاییز 1388)

در شکوفایی علمی در تمدن اسلامی، ملل، مکاتب و شخصیت های مختلف تاثیرگذار بودند. از جمله مکتب علمی کوفه و اندیشمندان آن که با توجه به ساختار جمعیتی ایرانی عربی (یمنی نزاری) و حضور حضرت علی (ع) و امام صادق (ع) در این شهر موجب تحرک علمی و پیدایش و شکوفایی علوم مختلف گردید. در مقاله ی حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای به پیدایش مکتب علمی کوفه و نقش دانشمندان آن در تمدن اسلامی از ورود امام علی (ع) تا تاسیس حوزه علمی بغداد پرداخته شده و نتیجه ی حاصله آن است که آغاز تدوین در علومی مانند تفسیر، کلام، فقه مربوط به کوفه و حوزه ی علمی آن است و در مدون کردن سایر علوم و انتشار و شکوفایی آن نیز نقش بسزایی داشت. میراث کوفه بعدها به سایر حوزه های علمی از  جمله بغداد انتقال یافت.

حکومت غزنویان به عنوان اولین حکومت ترک نژاد ایران در اواسط سده چهارم هجری بنیان نهاده شد. این سلسله عمری پر دوام داشت و روزگار زمامداری فرمانروایان آن طی دو دوره(از 351 ه ق تا 431 ه ق و از 431 ه ق تا 582 ه ق) بیش از 230 سال به درازا کشید. به هنگام موجودیت این حکومت در گستره قلمرو متغیر آنان وقایع سرنوشت ساز تاریخی و تحولات سیاسی- اقتصادی- اجتماعی و نظامی فراوانی در فرایند روابط آنان با حکومتهای همجوار و دستگاه خلافت عباسی پدید آمد. این مقاله در صدد تبیین این مساله است که آیا روند تصمیم گیری وبرقراری روابط میان حکومت غزنوی با حکومتهای همجوار از نهادها و منابع درونی مربوط به این موضوع تاثیری پذیرفت یا الگوسازی در این امر از متغیرهای فراساختاری(مانند خلافت عباسی یا برخی حکومتهای همجوار) متاثر بوده و یا هر دو مورد در این زمینه موثر بوده اند؟ شناخت این روند تصمیم گیری و منابع درونی و بیرونی آن و نوع رابطه بوجود آمده ،به ما توانایی درک عوامل موثر ارتباط بین حکومتها در تاریخ میانه ایران قبل از حمله مغول را خواهد داد.

بیشترین اطلاعات و داده های تاریخی درباره علت اضمحلال، انحطاط و نهایتا سقوط حکومت سلسله «آق قویونلوها» در تالیفات وکتب تاریخ نگاران عهد حکومت صفوی وجود دارد. کامل ترین ودر  عین حال اصلی ترین مطالب نیز در کتابهای تالیف شده بین  قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری قمری یافت می شود . نکته در خور توجه این است که علیرغم اینکه این کتابها تقربیا در دوره نزدیک تاریخی تالیف شده اند دارای دیدگاه مشترکی باهم نیستند. بعضی از این مورخان سقوط حکومت وروی کار آمدن دولت صفوی را نتیجه قضاء و قدر دانسته اند . عده ای دیگر که اکثریت مورخان را شامل می شود،در کنار حفظ دیدگاه مزبور به صورت کمرنگ تر تاثیر عواملی مانند نوع ساختار سیاسی ، نظامی و اقتصادی را در اضمحلال آق قویونلوها از نظر دور نداشتند. مورخان دیگری نیز وجود دارند که با نگرش واقع بینانه تر موضوع زوال و برافتادن حکومت آق قویونلوها را مورد توجه قراردادند.

صوفیه همواره به عنوان مهم ترین عامل در نفوذ و مانده گاری ایدئولوژی اسلامی در شبه قاره ی هند نقش داشته اند  و به ویژه از نیمه ی قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی که تصوف در آن جا نضج پیدا کرد در ترویج سلام متصوفانه سعی و اهتمام بسیار نمودند،چنان که صوفیان و عرفای بزرگی تحت تاثیر فرهنگ ایرانی اسلامی در آن جا ظهور کرده و سلسله های متعددی از تصوف تشکیل دادند که به تدریج تعالیم و آموزه های آن ابعاد گوناگون زندگی هندوها را فراگرفت و شبه قاره ی هند را در طی قرون و اعصار به یکی از کانون های مهم فعالیت صوفیانه مبدل ساخت تا آن جا که پیوسته اهل طریقت، آن سرزمین را بهترین مکان برای رواج مکاتب مختلف سیر و سلوک تلقی کردند و با به  کارگیری شیوه های تبلیغی متفاوت که تا حدود زیادی برگرفته از شعائر اسلامی، آموزه های طریقتی و ویژگی های فردی شان بود، سبب گسترش اسلام و تصوف اسلامی در بین هندوها شدند. از این رو پژوهش حاضربا تکیه بر اطلاعات موجود در منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی-تحلیلی  به بررسی شیوه ها ی تبلیغی صوفیه ی هند پرداخته و نشان خواهد داد که  تبلیغات متصوفه تا چه حد به نشر، پراکندگی و  توسعه ی دین مبین اسلام در شبه قاره ی هند منجر گردیده است.

تاریخ نگاری ایرانی که در قرن چهارم هجری شکل گرفت، شاخه ای است از تاریخ نگاری اسلامی. تاریخ نگاری ایرانی در  شکل و محتوا کاملا تحت تاثیر و نفوذ تاریخ نگاری اسلامی بود و به همین علت همواره به عنوان ذیلی بر تاریخ نگاری اسلامی در نظر گرفته شده است. با این وجود تاریخ نگاری ایرانی در برخی زمینه ها، تفاوت هایی با تاریخ نگاری اسلامی دارد.  یکی از وجوه افتراق ،عوامل تکوین آنان است. تاریخ نگاری ایرانی و اسلامی در بسترهای سیاسی، اجتماعی وفرهنگی متفاوتی بالیدند و زمینه های شکل گیری آنان با یکدیگر تفاوت داشت. به همین علت برخی از اهداف و کارکردهای آنان نیز متفاوت بود. در این مقاله به بررسی عوامل تکوین تاریخ نگاری ایرانی پرداخته می شود.

روزنامه های برون مرزی و در تبعید عصر قاجار ، بی تردید نقش برجسته و تعیین کننده ای در آشنایی ایرانیان و به ویژه روشنفکران و اندیشه گران ایرانی با تجدد و مفاهیم بنیادین سیاسی و اجتماعی اروپا ، که زمینه ساز تحولات بزرگ سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی غرب هستند ،ایفاء نمودند.از میان این روزنامه ها، روزنامه اختر که در استانبول به پایمردی برخی ایرانیان ترقی خواه و آزادی طلب منتشر می شد در تبیین و تشریح مفاهیم و اندیشه های جدید سیاسی و اجتماعی اروپا با تاکید بر عصر روشنگری و زمینه های فکری انقلاب کبیر فرانسه و انتقال آنها به زبان ساده برای ایرانیان و روشفکران ایرانی نقش اساسی و محوری ایفاء نمود. رسالت روزنامه اختر در آگاهی بخشی و بیداری فکری جامعه ایران تعریف شده بود. نویسندگان اختر در کنار انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی ایران دوره ناصری و نقد ساختار دولت ، در ترویج و تبلیغ مفاهیمی چون قانون و آزادی، ساختار دولت های جدید اروپایی  و مهمتر از همه تبیین مفاهیم و شعارهای اصلی انقلاب فرانسه سعی وافری داشتند. نوشته های اختر در بیداری فکری گروه هایی از جامعه ایران وآشنایی آنان با تحولات جدید و اندیشه های نوین ونیز در
برخی حرکتهای تندروانه در انقلاب مشروطیت ایران موثر افتاد. این مقاله رویکرد روزنامه اختر به اندیشه های سیاسی- اجتماعی عصر روشنگری و انقلاب فرانسه و انتقال آن به ایران را ، به بررسی نشسته است.

تکیه، مکانی با پایگاه معنوی- سنتی از دیرباز مورد توجه محققین بوده است. در حقیقت تکیه ها بعد از مساجد پایگاه معنوی مسلمانان به خصوص شیعیان به شمار می روند و از عناصر جدایی ناپذیر کالبد فیزیکی اغلب شهرها و روستاهای ایران می باشند. در ابتدا به محل تجمع صوفیان "تکیه" می گفتند و فضای آن را متناسب با کاربری آن می ساختند. با گسترش تشیع و زوال صوفی گرایی، این مکان برای برگزاری آیین نمایشی سوگواری و عزاداری
امام حسین (ع) کاربری یافت و به مرکز تجمع همه ی قشرهای جامعه از هر گروه و صنفی تبدیل گشت. نظر به اهمیت این پایگاه معنوی-سنتی، این پژوهش به دنبال بررسی ابعاد مختلف چگونگی شکل گیری، تحول و کارکرد تکیه در ایران می باشد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس تحقیقات میدانی و کتابخانه ای صورت گرفته است.