فصلنامه تاریخ
پیاپی 15 (زمستان 1388)

یورش های تیمور به ایران نه تنها از نظر لشکرکشی، بلکه در ابعاد فرهنگی و هنری تاثیر بسیار شگرفی به جا گذاشت. ظهور تیمور و اعقابش علیرغم خونریزی های سفاکانه یکی از برجسته ترین سده های پیشرفت ایران از جهت شکوفایی هنری را به دنبال آورد. تیمور با آنکه کشورگشایی بنام و موفق بود، در معماری و انواع هنرها، حامی و مشوق بزرگ برای پیشرفت هنرمندان گردید. جانشینان وی نیز به عنوان پشتیبانان هنر و هنرمندان در این دوره از تاریخ دارای ارزش و اعتبار می شدند. هنرمندان این روزگار از پشتیبانی سلاطین و شاهزادگان و دولتمردان برخوردار گردیدند و همین امر یکی از بزرگترین علل شکوفایی هنر در این عصر به شمار می رود. پادشاهان و فرمانروایان در تشویق هنرمندان نقش بسیار موثر و ارزشمندی را ایفا نمودند. نتایج اقتدار تیمور در کشورگشایی، پیروزی بر سرزمین های وسیعی از مناطق ایران و سرزمین های دیگر گردید. سیطره و قدرت بیش از حد تیمور موجب شد در انواع هنرهای ظریفه مانند نقاشی، خوشنویسی، هنر تذهیب، هنر تجلید به خصوص هنر و سبک معماری و به تبع آن تزیینات مجلل برای نشان دادن شکوه و عظمت دربار و اریکه تیموری از حمایت های ویژه ای بهره مند گردد. مقاله حاضر سعی در تبیین فعالیت های فرهنگی و هنری در دوره تیموریان با استفاده از روش های توصیفی- تحلیلی با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای دارد.

از آنجا که زیارت رجبیه به 90 تن از کسانی که ادعا شده در کربلا به شهادت رسیده اند سلام داده و برخی این زیارت را به امام زمان نسبت داده اند، و شخصیتی بزرگی چون ابن طاووس آن را در قرن هفتم نقل کرده، این زیارت به عنوان یکی از مهمترین منابع مورد استناد برای کتب متاخرین در استخراج اسماء شهدای کربلا تلقی شده است. اما استناد این زیارت به امام زمان -عجل الله تعالی فرجه- به علت پیشینه تاریخی، مشکل سند و مشکلات متعدد محتوایی که داراست، تمام نیست . در متن منقول این زیارت برخی اسامی تحریف یا تصحیف شده و نام برخی از دشمنان امام حسین به عنوان یاران آن حضرت آمده است .

حکومت ساسانیان توسط اردشیر بابکان بنا نهاده شد. دولتی با شکوه و پهناور، که بعد از وی در زمان فرزندش شاپور تثبیت شد. توسعه سیاسی ایران ، موجب تغییراتی در ساختار اداری و اجتماعی کشور گردید لذا نیاز به وجود منصبی جهت اداره ی این تشکیلات پیچیده و گسترده، احساس شد.
این پیچیدگی و تحول اداری را می توان در فهرست درباریان شاپور اول در کتیبه نقش رستم در مقایسه با فهرست درباریان اردشیر مشاهده نمود وجود منصب فرمذار(Framadher) در این کتیبه بیانگر این تغییرات جدید می باشد. هر چه به اواسط قرن پنجم میلادی نزدیک تر می شویم به توسعه بیشتر در دستگاه اداری بر می خوریم. نقش مهم وزیر را در این عهد با اقتدار وزرگ فرمذار «مهر نرسه» ، پیش نمونه وزیر اعظم دوران اسلامی،می توان مشاهده نمود.

این مقاله بر آن است با نقد و نگاهی بر آثار چاپ شده در حوزه تاریخ نگری و تاریخ نگاری و تبیین ضرورت و اهمیت گسترش و تقویت آن زمینه ی ترغیب و توجه بیشتر اهل تاریخ را به مباحثتاریخ نگری سوق دهد.بایسته ی توجه است درک و فهم واقعه ی تاریخی بدون شناخت اندیشه ای که در پس رویداد تاریخی نهفته است، در واقع فهم تاریخ نگری مورخ، درکی ناقص است.به عبارت دیگر شناخت واقعه تاریخی بدون شناخت منظر نگاه مورخ، سبب نامعلوم ماندن بسیاری از زوایای تاریک یک حادثه ی تاریخی است. بدین روی نگارنده پس از توضیح تاریخ نگری و مولفه های سازنده ی آن و تبیین ضرورت و بایستگی های توجه بیشتر به آن در مطالعات و تحقیقات، نگاهی گذرا به پاره ای از تالیفات انجام شده در این حوزه دارد.

فرهنگی؟ ایران هویت فرهنگی بسیاری از ملل مجاور شبه جزیره عربستان با گسترش فتوحات اسلامی دچار تحولات اساسی گردید اما هویت در قرون نخستین پس از اسلام از مباحث ضروری و در عین حال چالش برانگیز است که به ویژه در دوران معاصر با تحلیل های متفاوت و گاه متناقض مواجه است. این پژوهش تلاش دارد تا به این پرسش بپردازد که هویت فرهنگی ایرانیان در تماس با فاتحان و دین اسلام چه تحولاتی را پذیرفت؟این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی- تاریخی انجام پذیرفت و با توجه به فرضیه انکارناپذیر بودن جایگاه ادیان الهی در هویت بخشی به جوامع و با عنایت به جوهره فرهنگی ساز اسلام و تداوم تاریخی- فرهنگی هویت ایرانی، در خصوص چگونگی گفتمان و تعامل بین این دو مطرح می گردد. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که هویت ایرانی بتدریج با گسترش اسلام در این سرزمین به تلفیقی از میراث باستانی و ارزش های توحیدی اسلام دست یافت. اهل قلم و دهقانان ایرانی که عمدتا مسلمان بودند در این روند نقش بسیار مهمی ایفا نمودند، آنان پذیرش اسلام را به معنای فرو گذاردن پیوستگی اجتماعی خود تلقی نکردند. در نتیجه این هویت بر محور ارزش های شکل گرفته در طول قرنها و باورهای اسلامی تعمیق یافت که شاخصه های مهم آن عبارت بود از:توحید(یگانه پرستی)، محبت به پیامبر اسلام و خاندانش،معنویت، انسان دوستی، تعلق به سرزمین ، استمرار باورها و ارزش هایی که در تضاد با توحید نبود، حفظ زبان فارسی(ضمن تحولاتی که تدریجا پذیرفت) و سرانجام تعادل بین اسلامیت و ایرانیت.

بررسی وضعیت فرهنگی زرتشتیان به عنوان یکی از مهم ترین اقلیت های اجتماعی دوره رضا شاه پهلوی حائز اهمیت اساسی است. در عهد رضا شاه به دلیل تلاش های وی در جهت کسب مشروعیت ملی و نیز نوسازی کشور و ایجاد دولت مدرن، اندیشه ملی گرایی در شکل توجه ویژه به تاریخ و تمدن ایران باستان و بازگشت به دوران سلسله های هخامنشی و ساسانی به طور جدی مورد توجه قرار گرفت. در این روند، جامعه زرتشتیان و بزرگان آن در تحولات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی ایران با محوریت ملی گرایی باستان گرایانه اول نقش موثری ایفا کردند و کوشیدند تحت عنوان وارثان اصلی تمدن ایران باستان، با استفاده از فضای مناسب عهد رضا شاه به تقویت اندیشه ها و رویکردهای ملی گرایانه در فعالیت های فکری و فرهنگی آن دوران بپردازند. فعالیت های فرهنگی جامعه زرتشتیان ایران و به ویژه در ارتباط با پارسیان هند، طیف های متنوعی شامل تلاش برای تعریف هویت ملی نوین ایرانیان بر مبنای تمدن باستانی ایران و ترویج اندیشه ها و نمادهای باستانی و باستان گرایانه را در بر می گرفت. مسئله اصلی تحقیق حاضر بررسی نقش فعالیت های فرهنگی زرتشتیان در جهت تقویت ملی گرایی و هویت ملی نوین ایران در عصر پهلوی اول و روند آن است.

خلافت عباسی در دوره المتوکل علی الله تلاش داشت بار دیگر به عنوان رهبر سیاسی مذهبی جامعه اسلامی عرض اندام کند بنابر این به کمک اهل حدیث وترکان و با تایید ایشان به سرکوبی شیعیان و معتزله و تحت فشار قرار دادن ایشان نمود . متوکل ضمن احضار امام هادی به سامراء , فرامین تحقیر آمیزی علیه معتزله , شیعیان و اهل ذمه صادر کرده ؛ به اکرام اهل حدیث و بزرگان ایشان پرداخت , همچنین بی اعتمادی به عنصر ایرانی که منجر به ورود ترکان شده بود زمینه ای فراهم کرد تا ترکان سنی مذهب در کنار اهل حدیث و خلافت عباسی همچون حلقه های یک زنجیر بر شیعیان ع معتزله و گروه های پائین دستی اجتماعی فشار وارد کنند این مبارزه تمام عیار با جریان های عقل گرا در دوره متوکل تاثیرات منفی بسیاری بر رشد و شکوفایی تمدن اسلامی داشت .

نام در ایران باستان بیان کننده ی اصالت، شرافت و نجابت فرد و مطابق با اعتبار وشکوه وی بوده است. بیشتر نامها از حیث ساختاری مرکب هستند ونامهای ساده تعداد کمتری را تشکیل می دهند. تقریبا همه اسم هایی که در نقوش، مهرها، کتیبه ها وکتب مورخان می بینیم از طبقه ممتاز جامعه است واکثرا صورت دینی دارند. عنصر ایرانی اساسا موجودی مذهبی است وبر مبنای عقیده وایمان می زید وبا خدای جهان ونظام حاکم بر هستی ارتباطی ناگسستنی دارد. در این مقاله نامهایی که جنبه دینی ومذهبی دارند و یا با واژه هایی که به فضایل اخلاقی اشاره دارندو همین طور اسامی ترکیب شده با نام  حیواناتی همچون گاو و گراز  مورد بررسی قرار گرفته اند ، وسعی شده در ذیل هر نام شرحی به اختصار آورده شود.