فصلنامه تاریخ
پیاپی 26 (پاییز 1391)

شاه اسماعیل اول موسس سلسله ی صفوی برای تثبیت قدرت و بنیادگذاری دولت خود احتیاج به نیرویی داشت که این نیرو هم از لحاظ فیزیکی و جسمی برترین باشند و هم اینکه فقط به شاه وفادار باشند و از او دستور بگیرند و از طرفی وابسته به هیچ ایل یا طایفه ی خاصی نباشند به همین دلیل از بین قبایل مختلف قزلباش افرادی را که جنگجو، دلیر و وفادار بودند را انتخاب کرد و در یک گروه به نام قورچیان قرار داد که اینان بعدها بالاترین مقامات و مناصب لشکری و کشوری را از آن خود کردند. قورچیان در واقع از نژاد ترکمانان بودند. این واحد از قشون در دوره های بعدی صفویه هم از لحاظ تعداد افراد و هم از لحاظ موقعیت و اعتبار افزایش چشمگیری پیدا کردند. آنان در واقع گارد سلطنتی محسوب می شدند و از طرفی نیز نیروی ضربتی شاه نیز به حساب می آمدند. اینان تا پایان حکومت صفویه مقام و موقعیت خود را همچنان حفظ کردند. این پژوهش بر آن است که به بررسی نقش قورچیان در ساختار نظامی صفویه با روش توصیفی تحلیلی بپردازد.

لشکر کشی نادر به هند زمانی اتفاق افتاد که در داخل ایران نادر شاه همانند یک ناجی، یکپارچگی و غرور و سر بلندی را به ایرانیان بازگردانده بود. هر چند تصرف قدرت مطلقه همیشه برای حاملان آن با عوارض و اجحافاتی همراه است و نادر نیز از این عوارض بری نبود، اما روی هم رفته تا این مقطع اقدامات نادر ستایش همگان را در پی داشته است.
در نقطه مقابل، حکومت گورکانیان هند چون مریضی در حال احتضار بود که به نظر می رسد افتادنش به تلنگر نادر بند بوده است. نادر را چه نیازی به این لشکرکشی بود؟
قانون طبیعت قدرت و سقوط حکومت های فاسد بدست شایستگان و قاطعان، تعقیب و تنبیه افغانهای فراری، جبران فقر و فاقه ی کشور، خیانت امرائ هند، مشغول و آماده نگه داشتن سپاهیان، رساندن مرزهای ایران به سرحدات طبیعی و تاریخی، دفاع نادر از یک پادشاه مسلمان در برابر شورش اقوام کافر، استعداد جهانگیری نادر و... را از دلایل حمله نادر به هندوستان دانسته اند. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی تلاش می کند جواب های مورد نظر را بررسی و استعداد جهانگشایی نادر را مورد توجه بیشتری قرار دهد.

عصر صفویه در احداث کاروانسرا از نظر کمیت با دیگر دوره های تاریخی ایران متفاوت است به گونه ای که از آن دوره با عنوان عصر طلایی کاروانسرا یاد شده است. توجه خاص به ساخت کاروانسرا به هدف ایجاد تسهیلات در امر رفت وآمد کاروان های تجاری و نیز افزایش سطح رشد تجاری در کشور بوده است. صفویان با اقداماتی نظیر تامین امنیت و ثبات سیاسی، کاهش هزینه های مسافرت، احداث جاده های مناسب و تساهل مذهبی در تعامل با اروپائیان مسیحی دیدار کننده از ایران، احداث تاسیسات اقامتی درون شهری و بین راهی برای مسافران و کاروانیان موجب افزایش رفت وآمد کاروان های تجاری به کشور شدند. افزون بر پادشاهان صفوی، حکام ایالات، خیرین و حتی برخی مقامات محلی نیز به امر همین پادشاهان یا با تاسی از آنان، کاروانسراهای متعددی برای سکونت کاروانیان بنا کردند که از این حیث تاثیر چشمگیری در افزایش حجم مبادلات تجاری در کشور داشت. هدف اصلی این پژوهش بررسی اقداماتی است که در عصر صفویه توسط پادشاهان این سلسله در راستای رشد کاروانسراها انجام گرفته است و نشان داده است که توجه به رشد اقتصاد داخلی و بهره گیری از ظرفیت بازرگانی و دادوستد موجب گسترش تاسیسات رفاهی نظیر کاروانسرا برای اسکان و استراحت کاروانیان شد.

روند تغییرات سریع ناشی از توسعه در کشورهای اروپایی موجب شکافی عظیم میان این دولت ها با کشور ایران گردید. نا آگاهی و دور بودن حکومت ایران از این تغییرات بیشتر بر تعمیق شکاف می افزود. تکوین دولت های مطلقه که در روند تامین توسعه ی اقتصادی و صنعتی و نظامی هدف های استعماری را نیز تعقیب می کردند همراه با ضعف شدید حکومت قاجاری در زمان فتحعلی شاه، ایران را در وضعیتی کاملا طمع گونه برای این دولت ها قرار داد. تاریخ معاصر ایران از این زمان به این سوی تماما حکایت تعدی و چپاولی است که دوسویه ی زیاده خواهی بیرونی و مقهور بودگی درونی دارد. در این میان امپراطوری روسیه که در رقابت با امپراطوری بریتانیا از گذشته ی دور هدف های توسعه ارضی در ایران را دنبال می کرده است ضعف و بی خبری حاکمیت و نابسامانی و عقب ماندگی کشور را مناسب قصدمندی تعدی طلبانه خویش دانست و به غفلت دربار ایران این کشور را دچار جنگی ساخت که از ابتدا عقلا و اهل خرد سرانجامش می دانسته و می شناختند. سران حکومت نیز در اوان و اواسط جنگ دریافتند که در مهلکه ای پر فاصله که به تدریج شناخته بودند افتاده اند. ساختار ماهیتا متمایز نظامی و مدرن حرفه ای روسیه با ساختی کاملا ایلیاتی سنتی ایران درگیر دو جنگ طولانی شد. عواملی همچون درگیری روسیه در دو جبهه دیگر، منازعات جنگ اول را طولانی ساخت؛ با این حال این کشور به عمده خواسته های تصرف گرایانه و اشغال گرایانه اش دست یافت. در جنگ دوم روسیه آن منازعات با فرانسه و عثمانی را نداشت، تجربه ی شکست در جنگ پیشین نیز به مصداق درماندگی آموخته شده سلب جرات از ایرانیان کرده بود و اطلاع نسبی بر فاجعه و خطر پیش رو که اینک دیگر برای فتحعلی شاه و عباس میرزا نیز درونی شده بود، بدون تجهیزات مقابله ای جنگی، تنها بر ترس و اضطراب و ناامنی و تزلزل می افزود. از این رو در این جنگ سرعت پیروزی روسیه برق آسا بود و عهدنامه ترکمان چای محصول این مقابله ی کاملا نابرابر بود که به مراتب نسبت به جنگ اول قابل اجتناب می نمود. در این مطالعه ضمن مقایسه دو سیستم نظامی کاملا متفاوت ایران و روسیه، به شرایط دو کشور و نقش دیگر نیروهای مداخله گر که در تناسب با هدف های استعماری خود به موضوع جنگ ها می نگریستند، و قدرت راهبری جنگ در دو کشور، و تحلیل ثمرات این دو رخداد شوم مبادرت شده است.

امیرعلیشیر نوایی از جمله بازیگران پرکنش صحنه سیاست در واپسین دهه های حکومت تیموریان به شمار می آید. از این روی، در این مقاله با بهره جستن از روش تحقیق تاریخی تلاش شده است درک گردد نقش او در سیاست های اعمال شده از سوی پادشاه وقت، سلطان حسین بایقرا، چه اندازه بوده و چه تاثیری بر چند و چون کنش ها و واکنش های سیاسی رخ داده در آن عهد نهاده است. آنچه هویدا می نماید، بررسی مجموعه داده های تاریخی و آگاهی های موجود نشان داد که نوایی نه تنها در تصمیم گیری های سیاسی سلطان تاثیرگذار بود، بلکه در ترکیب و آرایش نیروهای سیاسی و فراز و فرود موقعیت آنان هم حضوری موثر داشت. افزون بر این، برای وی در فرونشاندن و یا برکشیدن آتش نبردهای داخلی این روزگار نیز سهم به سزایی درنظر باید گرفت.

«قرارداد استصناع»، ابزاری است برای برطرف کردن نیاز مردم در زمینه ی ساخت کالا. فرد سفارش دهنده، کالایی که مدنظر و مورد احتیاجش است را به صاحب صنعت، سفارش می دهد و سازنده، با وسایل و امکانات خود، آن را تهیه می کند.
قرارداد استصناع، اختصاص به زمان حاضر ندارد و دارای سابقه ای طولانی است؛ لکن در زمانهای گذشته، مورد استصناع محدود در وسایل شخصی و تعداد اندکی مانند کیف، کفش، کلاه، درب، شمشیر و غیره بود؛ در حالی که امروزه برخی از نیازهای اساسی جامعه، همچون ساخت کارخانجات، هواپیما، کشتی و... توسط این قرارداد، برطرف می شود. اما سوال این است که، آیا چنین قراردادی مورد تایید اسلام قرار گرفته است؟ و در صورت مثبت بودن جواب، شرایط، احکام و ضوابط آن چیست؟
دراینپژوهش،راهکارهاییراکه فقهای امامیه و اهل سنت برای تصحیح این قرارداد،ارائه داده اند را بیان می کنیم. فقهاء امامیه، غالبا استصناع را عقد می دانند؛ اما در این که، مصداقی از عقود معین معهود است یا عقدی مستقل، بین آنها اختلاف نظر وجود دارد. در صورت نخست، انطباق این قرارداد بر عقودی مانند بیع سلم و اجاره مطرح است و گاه این قرارداد به عنوان ترکیب چند عقد مطرح می شود و گاهی نیز، استصناع به عنوان عقد پذیرفته نمی شود و فقهاء آن را در قالب «جعاله» ، «امر به ساخت بر وجه ضمان» و یا «مواعده صرف» می پذیرند؛ که تمامی اقوال غیر از عقد مستقل بودن استصناع، دارای اشکال می باشند. در میان فقهای اهل سنت، نظر غالب این است که استصناع، مصداقیاز بیع سلمیاعقدمستقلمی باشد. بر پایه ی هر کدام از نظرات فوق، احکام و شرایط استصناع نیز تغییر می کند.

حسین بن موسی (ع) ، فرزند بلافصل امام موسی کاظم (ع) است. وی به قصد دیدار امام علی بن موسی الرضا (ع) در حدود سال های (201203ه.ق) همراه با سایر برادرانش از مدینه عازم خراسان شد. متاسفانه در منابع، اطلاعات دقیقی راجع به زندگانی آن حضرت، سن او هنگام تولد و شهادت، چگونگی شهادت و نیز محل دقیق شهادت و مدفن این امام زاده ثبت نشده است. از موضوعات مهمی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، بحث درباره سن این امام زاده هنگام شهادت و علل اختلاف در تعدد مزارها و مرقدهای منسوب به آن بزرگوار است. هدف نگارنده در این مقاله، بیان نسب، شخصیت و فضایل، محل شهادت و مدفن آن بزرگوار است که در منابع تاریخی به صورت متفاوت ارائه شده است.

تحولات مالی در جهان نزدیک به 6000 سال قدمت دارد و تاریخ نخستین مدرک کشف شده مالی در جهان، لوحه های سفالین از تمدن سومر در بابل (Babylon) است و قدمت آن به 3600 سال قبل از میلاد می رسد و از پرداخت دستمزد تعدادی کارگر حکایت دارد. پیشینه مالی در ایران نیز به نخستین تمدنهایی بر می گردد که دراین سرزمین پا گرفت، و مدارک مالی بدست آمده با 25 قرن قدمت، گواه بر پیشرفت این دانش در ایران باستان است. در طول تاریخ، روش های مالی متنوع و متعددی برای اداره امور حکومتی و انجام دادن فعالیتهای اقتصادی ابداع شد، که در پاسخ به نیازهای زمان، سیر تحولی و تکاملی داشته است. ممیزی املاک در تمدن ساسانی (در جریان اصلاحات انوشیروان، به منظور تشخیص مالیاتهای ارضی، کلیه زمینهای مزروعی کشور ممیزی و مشخصات آن از جمله مساحت، نوع زمین و نوع محصول در دفتری ثبت می گردید.) و تکامل حسابداری برای نگهداری حساب درآمد و مخارج حکومتی در دوران سلجوقیان (نگارش اعداد را به صورت علائمی کوتاه شده از نام اعداد عربی، حساب سیاق می نامند. از جمله در تمدن باستانی سومر (SUMMER) نظام مالی جامعی برقرار بود و کاهنان سومری علاوه بر نگهداری حساب درآمدهای حکومتی، به نحوی موجودی غلات، تعداد دامها و میزان املاک حکومتی را محاسبه می کردند.)