فصلنامه تاریخ
پیاپی 31 (زمستان 1392)

سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه را می توان نقطه عطف آشنایی ایرانیان با مفاهیم و ارزشهای غربی و اقتباس از تجدد دانست. در این دوره از یکسو استبداد سنتی گفتمان سیاسی مسلط بر جامعه است، از سوی دیگر به واسطه مراودات ایرانیان با غرب، و ورود مظاهر مدرنیته، گروه های صاحب اندیشه ای (منورالفکرها )پدید آمدند که دست به انتشار روزنامه های فارسی زبان در خارج از کشور زدند. بسیاری از این روشنفکران به دلیل فضای استبدادی و بسته داخلی که در قالب سانسور نمایان بود، مجبور به مهاجرت و تبعید از میهن شدند و برای مبارزه باحکومت استبدادی ناصری مطبوعات برون مرزی را تشکیل داده و از این طریق به آگاه سازی مردم با مفاهیم و اندیشه های جدید برآمدند که سرانجام به چالش میان گفتمان های سیاسی جدید با گفتمان استبدادی منتهی شد. این مطبوعات گفتمان های جدید سیاسی را با محوریت اندیشه ترقی و نوسازی، مشروطه خواهی، مخالفت با استبداد و حاکمیت قانون اشاعه می دهند و باعث تحول ادبیات سیاسی و فرهنگ سیاسی در جامعه ایران آن دوره می گردند. بنابراین شناخت گفتمان های سیاسی در دوره ناصری بدون بررسی سیاست ها ، اهداف ،آرا و افکار روشنفکران و مهم تر از آن مطبوعات برون مرزی دوره ناصری (روزنامه اختر)، ناقص و بی سرانجام است.
این مقاله در پی بررسی گفتمان های سیاسی جدیدی که در مطبوعات اپوزیسیون برون مرزی نمود یافته ، همچنین درصدد پاسخ به این سوال است که مطبوعات یاد شده با جهت گیری های ظاهرا متفاوت، در شکل گیری گفتمان های سیاسی جدید به چه میزان تاثیر گذار بودند؟
روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای، و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است.

ساختار نظامی قاجاریه عموما مبتنی بر شیوه های قدیمی دوره های افشاریه و زندیه بود وجنگهای داخلی و خارجی به ویژه تا 1300 ق این اجازه را نداد که اصلاحات چشمگیری در این نظام رخ دهد.مساعی افرادی چون عباس میرزا ولیعهد، قائم مقام فرهانی، امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار اگر چه باعث بعضی پیشرفتها و اصلاحات شد اما دخالت بیگانگان، بی تدبیری شاهان و رجال سیاسی و مشکلات اقتصادی مانع تحول اساسی در این ساختار گردید. حسام السلطنه، فاتح هرات در زمان ناصر الدین شاه، از رجال کاردان و نسبتا موفق این دوره، از جمله افرادی بود که با مدیریت و فرماندهی نبردهای فراوان از نظامیان برجسته محسوب می شد که از مساعی او بهره ی چندانی عاید نشد. مقاله ی حاضر با بیان تحولات عمده ی نظامی قاجاریه تا زمان مرگ حسام السلطنه نقش بیگانگان را در این ارتش بازتاب می دهد و ضمن تکیه بر عملکرد این شخصیت سعی می کند نمایی را از اوج و فرود ها در ارتش ایران در آن سالها منعکس سازد.

تحولات سیاسی سالهای اغازین قرن نوزهم در اروپا و واکنش روس ها در برابر این تحولات اغاز دوره ای جدید در مناسبات سیاسی ایران با روسیه بود. روسها با تحمیل دو معاهده گلستان و ترکمانچای در اوایل قرن نوزدهم زمینه نفوذ و سلطه همه چانبه را بر ایران از دست رفت. بلکه به دنبا ان ضعف و تحولی در سیاست داخلی خارجی پیش امد که میدان به دست روس و انگلیس افتاد. با استفاده از این شرایط بود که در نیمه دوم قرن نوزدهم معاهده اخال را بر ایران تحمیل نموده و اخرین مرحله از توسعه طلبی ارضی خود را به اجرا گذاشتند. در نیمه دوم قرن نوزدهم کشورهای استعماری روسیه و انگلیس روش تازه ای اتخاذ کردند و برای استثمار و استعمار طریقه تازه ای پیش گرفتند و این طریقه جدید عبارت بود از روی کار امدن عده ای از دست نشاندگان خود و گرفتن یک سلسله امتیازات اقتصادی لذا دادن رشوه برای پیشرفت منظورهای سیاسی تسلط بی چون و چرای روس ها در دوره ناصری و استفاده بیش از حد انان از منابع مالی و اقتصادی ایران برای تسلط بر سرزمین هم جوار و راه های نفوذ انان در این دوره از مهمترین مباحثی است که در این مقاله مورد توجه قرار است. لذا هدف از این مقاله بررسی سیاست های روسیه و ایران در دوره ناصرالدین شاه می باشد. بنابراین سعی شده است با جمع اوری و رجوع به اسناد و برخی از مکاتبات سیاسی بررسی و سپس به تحلیل و تجزیه روابط سیاسی بپردازد.

تاسیس و اداره مدارس ارمنی از ابتدای اسکان ارمنیان تاکنون با جدیت و پشتکار ویژه ای از سوی مسئولین مذهبی ارامنه و روشنفکران و متمولین ارمنی همراه بوده است. ولی در پروسه زمان از آنجا که ارمنیان ایران به عنوان یک اقلیت مذهبی محسوب می شده اند، مراکز آموزش و مدارس ارامنه نیز تحت تاثیر تحولات سیاسی و اقتصادی کشور و شهرهای مناطق گوناگون قرار می گرفت و با رشد و افول متناوبی همراه بوده است. اینکه چه عواملی در تاسیس و اداره بهینه مدارس ارمنی در ایران کنش داشته اند در این مقاله سعی شده است تا با بررسی تاریخی عوامل و انگیزه های تاسیس مدارس ارامنه و ترکیب و سازماندهی آموزشی مفاد آموزشی این مدارس عوامل انسانی و اقتصادی و سیاسی و اجتماعی موثر در ایجاد این مراکز آموزشی با یک دید علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و مورد جمع بندی قرار بگیرند.

در قرن 11 الی 14 میلادی که اواخر قرون وسطی ( 1453 - 395 م ) نامیده می شود پاپ ها یا خلیفه های اعظم مسیحیت همچنان بر سرزمین اروپا استیلاء مطلق داشتند. که همگی سران آن بلاد گوش به فرمان ایشان بوده و اوامر او را مطیع و اجراء می کردند. فئودالیسم به عنوان یکی از قدرت های بازوی پاپ از آن جمله بودند که دسترنج زارعین و رعیت را به نفع پاپها به یغما برده و در نظام کشاورزی آن دوران وضعیت سختی را تحمیل می نمودند.
تاثیر شکست بی نتیجه و جانسوز جنگهای صلیبی در اذهان مردم، ناکارآمدی نظامی خصوصا دریانوردی، مدیریتی، پزشکی و علوم دیگر، بیسوادی و فقدان صنعت چاپ، دادگاه های تفتیش عقائد و کشتارهای نا به حق، تضعیف زنان از یک طرف و از طرف دیگر اقتدار روز افزون حکومت عثمانی مدعی دین اسلام در فتح قسطنطنیه ( 1453 ) و فرو ریختن پایه های هزار ساله نظام امپراطوری روم شرقی (تشکیل شده از 395 م ) مدعی مسیحیت به عنوان بازوی پاپ و همچنین جریان اصلاحات مذهب مسیحیت ( پروتستان ) همگی دست به دست هم داده تا اینکه انتقال قدرت به منصه ظهور رسید. پاپها خلع سلاح شده و در پشت دیواره های غیر نظامی واتیکان سکنا گزیدند و سرانجام استحکامات خرافه پرستی راهی دره اضمحلال شد، مطالعه، تجربه، تحقیق، تلاش، آزادی و عدالت سر لوحه برنامه سران اروپا قرار گرفت و نام آنرا " نوآوری یا رنسانس" نامیدند.

جنبش مدرسه سازی در عصر ایلخانی پس از یک دوره ویران گری و قتل عام مغولان آغاز گردید، اما در هر صورت در دوره دوم حکومت ایلخانی در ایران که این جنبش در نقاط مختلف ایران به راه افتاد، شاهد آثار مثبت آن در علم و تمدن ایران و اسلام هستیم، این آثار بیشتر می تواند به این سبب باشد که این مدارس تاسیس شده، توانست در طول چند دهه بستر لازم را برای رشد و شکوفایی صاحبان علم و خرد فراهم آورد که همه، بعدها در ردیف نمایندگان طراز اول فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی قرار گرفتند.
در این پژوهش مهم ترین و مشهورترین مدارس و مراکز علمی و آموزشی شیعیان در عصر ایلخانان(قرن 7 و 8 هجری) و دانشمندانی که در آن مراکز بوده اند و اقداماتی که انجام داده اند معرفی می گردد و تاثیر آنها در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران بررسی می شود، روش تحقیق در این پژوهش به صورت تحلیلی و توصیفی است و برای گردآوری اطلاعات از روش مطالعات کتابخانه ای و فیش برداری استفاده شده است.
در این پژوهش با این پرسش مواجه بودیم: آیا مراکز علمی شیعیان در دوره ایلخانان در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تاثیرگذار بوده اند یا نه؟و براساس یافته های این پژوهش، دانشمندان شیعی با فعالیت های آموزشی، فرهنگی و سیاسی که در این دوره داشتند، فرصت یافتند در عرصه ملی و فرهنگی رشد کنند و در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران بسیار اثرگذار باشند.