فصلنامه تاریخ
پیاپی 33 (تابستان 1393)

کشف الاسرار (تالیف 520 ه) یکی از تفاسیر فارسی قرآن کریم است. این اثر در 6200 صفحه و 10 جلد است که حدود 4000حدیث در آن نقل شده است. شناخت این اثر و مولف آن، گام بزرگی است در شناخت قرآن کریم. با شناخت نثر این کتاب به شناخت نثر خواجه عبدالله انصاری توفیق می یابیم زیرا اولین کسی است که در کلامش سجع دیده شده و نثر او یادآور شعر ایران پیش از اسلام است. مولف معتقد است با تالیف کشف الاسرار می خواهد فهم راز کلام خدا را بر دل مومنان بگشاید. با اینکه سنی است از بزرگان شیع با احترام خاصی نام می برد که در اثبات حقانیت شیعه تاثیر به سزایی دارد. سوال این است چه دلایلی موجب شده در انتساب این اثر به مولفش، دچار شک و تردید شوند؟ که در این مقاله دلایل ذکر شده بدین قرارند: مشخص نبودن شرح حال مولف، ذکر نام انصاری در مقدمه کتاب توسط مولف، عدم انتساب قطعی آثار دیگر مولف به او، پراکنده گویی او در حین نگارش کتاب، اختلاف منابع در معرفی نویسنده.

پژوهش حاضردر پی بررسی ساختار تمدن اسلام در عصر اول عباسی و نقش عناصر ایرانی در آن است؛ با توجه به اینکه تمدن میراث بشری است و به این لحاظ تمدن با انسان مرتبط و از دستاورد های مادی بشر است ؛ تمدن در عصر عباسی به تنهایی یک جهان است که در طولانی ترین دوره تاریخ قرون میانه نقش آفرینی کرد و در نهایت این تمدن، رنگ و نژاد و امت معینی نبود؛ نه عربی و نه ایرانی، نه ترکی و رومی و نه زنگی و نژاد سیاه و سفید و یا زرد ، نه تمدن سروران آزاد یا بردگان ، بلکه تمدن «عصر اسلامی عباسیان به اختصارو آشکاری تمام» بود که« بغداد »پایتخت اداری آن و مرکز دنیا بود . لذا تلاش شده است با توجه به غنای منابع و سرچشمه های طبیعی و اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی تمدن عصر عباسی؛ که باعث غنای پدیده های این تمدن در زمینه های سیاسی ، اداری ، معیشتی و عمرانی و تسریع در انتقال و تبادلات فرهنگی شده ؛ به پایتخت امکان دهد تا بر مناطق دور دست کشور پهناور عباسی سیطره و حاکمیت داشته باشد که نتیجه تحقیق با تکیه بر یافته های کتابخانه ای نشان می دهد که عصر عباسی علاوه بر نیاز جامعه به دانستن وآگاهی نسبت به مسائل اطراف ، آشنایی با فرهنگ های گوناگون و دستاورد های علمی و توجه وزارءو خلفا ،رشد هر چه بیشتر علوم و شکل گیری نهضت ترجمه و شکوفایی تمدن اسلام را فراهم آورد است ،که نقش عناصر ساختاری [عنصر ایرانی و خراسانی علی الخصوص و عنصر عرب ]و بنیان های فرهنگ و تمدن[ اسلامی ، یونانی ، ایرانی و هندی ] در این عصر، برجسته و قابل ذکر است.

در منابع تاریخ اسلام گزارش شده است که پیامبر اسلام در دوران کودکی طی سفری به شام همراه ابوطالب؛ عمو و سرپرست خود با راهبی مسیحی مشهور به بحیری ملاقات نموده است. طبق گزارش منابع، در این ملاقات که در شهر بصری در منطقه شام اتفاق افتاده است، راهب مسیحی ضمن مشاهده معجزاتی از پیامبر اسلام بشارت پیامبری و بعثت ایشان را مطرح نموده و برای محفوظ ماندن ایشان از شر توطئه های افرادی به ویژه از قوم یهود، توصیه هایی را به ابوطالب ارائه می نماید. این داستان مشهور در قرون اخیر مورد استفاده خاور شناسان قرار گرفته است و آنان این ملاقات را از جمله زمینه های تعلیم پیامبر اسلام و مقدمه ظهور دین اسلام قلمداد نموده اند. در این نوشتار، علاوه بر بررسی جایگاه روایی این داستان به نقد آن در منابع تاریخ اسلام و نیز، به بررسی ادعای خاور شناسان در خصوص این داستان پرداخته شده است.

محمد نفس زکیه از نوادگان امام حسن (ع) است که در زمان امام جعفر صادق (ع) علیه حکومت عباسی قیام کرد. قیام وی در سال های آغازین خلافت عباسی چالشی جدی برای عباسیان پدید آورد و ماهیت ضدعلوی عباسیان را آشکارتر نمود. عده ای قیام وی را مورد تایید امام صادق (ع) شمرده و گروهی دیگر، آن را حرکت سیاسی نابجا می دانند. نگارندگان در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی به بررسی این دو دیدگاه متفاوت پرداخته اند.
یافته های تحقیق حاکی از موافقت کلی امام صادق با حرکت نفس زکیه است که در مقابل حکومت ظلم صورت گرفته است. اخبار مخالفت امام با این حرکت در کتاب مقاتل الطابیین نقل شده است که مولفش شیعی زیدی بوده و اختلاف نظرهایی با مذهب امامیه داشته است.

هجوم مغول به ایران اثرات مخربی در زیر ساختارهای اقتصادی و معیشتی کشور پدید آورد ، بی گمان برخی از نتایج سوء این تهاجم برای چند سده دامن گیر نظام اجتماعی ایران شد ، با استقرار حکومت ایلخانان در ایران ما شاهد تعارضات و تضادهای ساختاری بین دولت با جامعه هستیم، در زایش بسیاری از این تضادها دو نهاد کنش گر جامعه ی ایران و حاکمیت مغول موثر بودند، اگر بخواهیم ، برخی از مولفه های که به واگرایی بین جامعه ایران و حاکمیت ایلخانی انجامید را برشماریم ، می توانیم از مواردی چون تضادهای عقیدتی، قوم مداری مغول، تحمیل یاسای چنگیزی با قوه ی قهریه، تولید خشونت از طریق تحرکات مداوام نظامی در شهر ها و روستاها و...نام ببریم ، اینکه شرایط نابسامان حاکم بر نظام مالیاتی چه نقشی در واگرایی بین دولت ایلخانان و جامعه ایران داشته، در این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت. روش تحقیق در این پژوهش مبتنی توصیفی - تحلیلی خواهد بود.

مقاله حاضر، جستاری است در دو نسخه خطی «تذکره الذاکرین» متعلق به درویش محمد محقق اردبیلی کاشانی. از این رساله، دو نسخه موجود است: یکی مربوط به مرکز احیاء التراث الاسلامی و دیگری از نسخ خطی کتاب خانه سلطانی کاشان است.
انگیزه مصنف از نگارش این رساله به رسم معمول صوفیه درخواست «عزیزی از مشارکان ذوق ارباب معرفت و نجرید» و «پیشروان حلقه تصوف و توحید» ست تا موجب منتفع گردیدن این طالبان و سبب جد و سعی ذاکران گردد.این رساله علاوه بر اشتمال بر اطلاعات ممتاز زبانی و عرفانی فراوان آمیخته به عواطف و احساسات شاعرانه نویسنده نیز هست که لحنی شخصی و ویژه بدان بخشیده است.این مقاله قدری هم به احوال نویسنده و خصایص نویسندگی و شاعری اش پرداخته است.