فصلنامه تاریخ
پیاپی 34 (پاییز 1393)

سرزمین خراسان، یکی از وسیع ترین و مهم ترین بلاد ایران به شمار می رفت که در طول تاریخ شاهد تحولات بسیاری بوده است. فتح و تصرف این سرزمین، تا مدت ها بعد از ورود اسلام به ایران، از اهداف خلفا و فرماندهان نظامی مسلمان به شمار می رفت. تا زمانی که در دوران خلافت عمر، عبدالله بن عامر، موفق به گشودن خراسان گردید. ابن عامر در این فتح از همراهی دهقانان برخوردار بود که در مقابل دریافت برخی امتیازات، حاضر می شدند خراج را از اقشار فرودست جمع آوری کرده و به جای شاه ساسانی، این بار به دستگاه خلافت اسلامی بپردازند. پادگان هایی که مسلمانان در خراسان بنا نهادند، مراکز نظامی پشتیبان آنها برای هجوم های بعدی ایشان به جانب شرق گردید. البته سیادت مسلمین بر خراسان، مدام و مستمر نبود و با بازگشت ابن عامر به نزد خلیفه، قیام هایی در این ناحیه در مخالفت با مسلمین شکل گرفت که قیام قارن، مهم ترین آنها بود.

ماجرای دستگیری قوام السلطنه وزیر داخله دولت مشروطه توسط سواران امیرمفخم بختیاری و تنبیه وی به دستور این خان بختیاری و سپس نجات قوام السلطنه و قهر کردن امیر مفخم از دولت و ترک پایتخت یکی از حوادث و ماجراهای جالب و شنیدنی تاریخ مشروطه و معاصر ایران است.پس از دستگیری و حبس سردار حشمت برادر زن امیرمفخم به دستور قوام السلطنه وزیر داخله، به دستور امیرمفخم نیز سواران بختیاری قوام السلطنه را دستگیر و تنبیه نمودند. امیر مفخم اگر چه با اصرار مقامات دولتی و بختیاری قوام السلطنه را آزاد نمود، اما خود با حالت قهر و عصبانیت پایتخت را ترک گفت. دولت مرکزی برای جلوگیری از اقدامات ضد دولتی او، افرادی را جهت بازگرداندن وی اعزام نمود، اما امیر مفخم به تهران بازنگشت. این جریان مدتی طول کشید تا در نهایت دولت به ناچار حکم انتصاب وی به حکومت ایالت کرمان را صادر نمود، در نتیجه امیر مفخم نیز با دولت مرکزی سرسازگاری پیدا نمود.

ادیب الممالک فراهانی یک از شاعران روزنامه نگار و برجستهی دوران پرتحول مشروطه است که سروده هایش جلوهای از ادبیات متعهد به انسان، سیاست و واقعیات اجتماعی آن دورهی ایران زمین است. وی از آن رو که همهی مراحل شکلگیری انقلاب مشروطه، دوران استبداد صغیر، فتح تهران و دوران انحراف انقلاب و سرخوردگی از مشروطیت را درک نموده، به خوبی توانسته است، رسالت تاریخی و اجتماعی خویش را در راستای بیدارسازی ایرانیان و هدایت به سوی جوامع مترقی به خوبی به انجام رساند.او از نخستین و برجستهترین شاعران عصر مشروطیت است که علیه استبداد واستعمار برمیخیزد و به مناسبت های مختلف به شرح وقایع مشروطه میپردازد و هدفمندانه در زمینه بیداری و آگاهی مردم عصر خود میکوشد و آنان را به مبارزه علیه باطل تشویق و تهییج میکند. این پژوهش به بررسی بازتاب مهمترین وقایع دوران مشروطیت در سروده های این شاعر برجسته پرداخته است تا بتوان میزان تاثیر اقدامات این شاعر را بر تاریخ و ادبیات این سرزمین مشخص نمایند.

در دوران هخامنشیان امور اقتصادی جایگاه ویژه ای داشت. هنگامیکه داریوش دست به اصلاحات اقتصادی زد و به گردآوری مالیات درکشور نظم بخشید، سایر امور اقتصادی به ویژه سیستم حقوق و دستمزد نیز سامان گرفت. مالیات های گردآوری شده که به صورت جنس بود درخزانه انبار می شد و به عنوان مواجب به مردم پرداخت می شد. گروه های مختلف در ازای انجام فعالیت، دستمزد دریافت می کردند و بر اساس میزان سختی کارها، میزان حقوق نیز افزایش می یافت. در دوره هخامنشیان اجناس مختلفی مانند گوشت، آرد و جو به منظور حقوق به افراد داده می شد که برحسب میزان کار روزانه متفاوت بود ولی این امر موجب نارضایتی مردم شد زیرا مکان نگهداری اجناس فراهم نبود و اجناس به مرور از بین می رفت. با رونق یافتن ضرب سکه ، کم کم مردم در ازای کارهای انجام شده به جای دریافت کالا، سکه دریافت می کردند. با بررسی پیرامون مسایل اقتصادی در دوره هخامنشیان نتیجه میگیریم که به تمامی مردم اعم ازکودکان، زنان، مردان، کارگران و سایر افراد حقوق و مواجب تعلق می گرفت. هدف از نگارش این مقاله آشنایی با وضعیت حقوق و دستمزد و مواجب در دوره هخامنشیان و شیوه پرداخت آن به گروه های مختلف جامعه می باشد. شیوه پژوهش در این مقاله ، توصیفی تحلیلی می باشد.

یکی از بحث انگیز ترین موضوعاتی که توسط مفسرین وتحلیل گران مسائل سیاسی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است وقوع انقلاب اسلامی سال 1357 در ایران فرایند و نتایج آن می باشد. این پژوهش به علل و چگونگی تسلط اسلام گرایان، با وجود نیروهای با سابقه و مبارز علیه رژیم شاه، با تکیه بر گفتمان آنتونیو گرامشی با رویکرد بررسی شرایط اجتماعی پرداخته است. در این خصوص به چگونگی شکل گرفتن و تغییر هژمونی اجتماعی و سیاسی نیروها، احزاب و رهبران سه جریان عمده سیاسی، اسلامی، چپ و لیبرال در طی انقلاب 57 اشاره شده است.وقوع انقلاب اسلامی که نظریه پردازان از آن به عنوان پدیده ای پیچیده یاد کرده اند نیاز به واکاوی و تفکیک مقوله ها و موتلفه های تاثیر گذار بر آن دارد. بحران مشروعیت رژیم شاهنشاهی در سطح ملی وبین المللی، رهبری کاریزمایی امام خمینی با بهره گیری از شبکه ارتباطات سنتی، فرسودگی جریانها و احزاب سیاسی پرسابقه و عدم ارتباط مناسب آنان با مردم و جنگ مانوری، زمینه را برای نیروهای اسلام گرا فراهم آورد تا به طریقی قیصرمآبانه از فرصت موجود استفاده کرده و به قدرت سیاسی دست یابند.

قرن نوزدهم میلادی زمان نضج گیری اندیشه ها و اقدامات متجددانه در جامعه ی ایران عصر قاجار می باشد،به طوری که ضرورت انجام اصلاحات تجددخواهانه در نزد نخبگان جامعه به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده بود.این در شرایطی بودکه اوضاع نامطلوب سیاسی،اجتماعی،اقتصادی جامعه ی ایران حکومت قاجار،درعهدناصرالدین شاه رابابحران مشروعیت وعدم مقبولیت مردمی مواجه ساخته بود.در چنین شرایطی،ناصرالدین شاه، ناگزیر از انجام اصلاحات واقداماتی متجددانه می گردد تا شایدبه واسطه ی آن اقدامات، بخشی از مشروعیت از دست رفته حکومتش را بازیابد.ازاین منظر چگونگی رویکرد این شاه قاجار باپدیده تجددارزش پژوهشی می یابد.در این تحقیق برآنیم به بررسی وتحلیل رویکردناصرالدین شاه نسبت به پدیده ی تجدد، با توجه به متن سه سفرنامه اش که حاصل تعامل مستقیم او با فضای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی غرب می باشد بپردازیم.تاشاید از این رهگذر به درکی جامع تر از نحوه تعامل این شاه نسبت به پدیده تجدددست یابیم.