فصلنامه تاریخ
پیاپی 43 (زمستان 1395)

گنجینه ی بی بدیل سخنان و فرامین امامان شیعه علیهم السلام به واسطه ی نقل ها و کتابت اصحاب ویاران آن حضرات به دست ما رسیده است ، یارانی که با مراتب گوناگون و مختلف خود تا پای جان برای انتقال این گوهر گران بها ارزش قایل بودنند ، آنچه که در این نوشتار به صورت سوال اصلی مطرح شده است ، این می باشد که آیا میان اصحاب و یاران امامان شیعه تفاوتی وجود داشته است یا خیر؟ و اگر این تفاوت وجود داشته ، منشا و ریشه های این اختلاف در چه چیز بوده است ؟ در این مقاله گفته شده به دلیل نقلی و عقلی میان اصحاب امامان اختلاف مراتب و تفاوت های در ادراک معارف والاو بالا وجود داشته است و این نوع اختلاف امری عادی ومتداول بشمار می آمده است ، اصطلاحات مختلف رجالی ، وجود احادیثی بر تفضیل یک صحابی بر دیگر اصحاب و در نهایت حکم عقل مبنی بر مختلف بودن ظرفیت ها و استعدادها همگی دلیلی بر این گفتار بشمار آمده است . هدف مهمی که ما در این نوشتار آن را دنبال کرده ایم این است که دریابیم که نوع احادیث نقل شده توسط راویان و ناقلان اخبار با نوع ظرفیت های آنان واستعدادهای خدادای نهادینه شده در آنها همخوانی دارد و اساسا نوع روایتی که یک راوی از امام معصوم نقل می نماید و جوابی که ان امام به ان راوی می دهد همگی در حیطه همین ظرفیت ها خلاصه می گردد،لذا این نوشتار با اتکا برپژوهش ها وتحلیل های حدیثی و تاریخی شکل گرفته است.

دورهی پهلوی را میتوان سرآغاز تغییرات گسترده در سیستم اداری، سیاسی و اقتصادی و به ویژه شهری ایران دانست، فرآیندی که هدف نهایی آن توسعه و نوسازی جامعه و حرکت به سمت نوگرایی و تجدد بود. رشد شتابان شهری و سیاست نوسازی و توسعه شهری در دوره پهلوی در چهارچوب همین هدف اتفاق افتاده و عصری نوین در تاریخ شهرسازی و شهرنشینی ایران آغاز شد. بازار مهمترین نهاد اقتصادی اجتماعی و صنعتی شهرهای اسلامی به حساب آمده، در نتیجه بررسی این نهاد باید در بستر اصلی آن یعنی شهر صورت گیرد، چرا که تحت تاثیر مستقیم آن بوده و در صورت بروز تحولات در شهر، بازار نیز با آن همراه میشد. بازار اصفهان نیز در دوره پهلوی به موازات دگرگونی های گسترده شهر، تحولات عمیقی را تجربه کرد و از لحاظ کارکردی و کالبدی تحت الشعاع قرارگرفت. تحقیق صورت گرفته بر آن است تاثیر این تحولات را بر بازار اصفهان توصیف و تبیین کند. با این فرض که حکومت پهلوی در طی سال های 1304 تا 1357 ش / 1925 تا 1979 م با ایجاد تغییرات گسترده در عرصه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و به ویژه صنعتی باعث شکلگیری سلسله تحولاتی در شهر شد که بازار اصفهان نمیتوانست از عواقب آن به دور باشد. هدف پژوهش بازنمایی روند تاریخی تحولات شهری در ایران و جایگاه بازار سنتی، تبیین عوامل موثر بر تحولات شهری ایران در عصر پهلوی و نهایتا بررسی این تاثیرات در دو بعد کالبدی کارکردی بازار و اصناف آن است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، ابتدا به بررسی منابع کتابخانه ای(تحقیقی و دست اول) پرداخته، سپس با استفاده از مصاحبه و رجوع به مجموعه کتب اسنادی و همچنین اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی، متون آماری و روزنامه های وقت، اطلاعات تکمیلی با جزئیات بیشتر افزوده خواهد شد.

مستندات تاریخی نشان گر آن است که قبل از ظهور اسلام، برخی از قبایل عرب شبه جزیره مسیحی بوده اند، و نفوذ آنان در مقاطعی از تاریخ، به اندازه ای رسید که توانستند حکومت تشکل دهند. در این میان بعضی از قبایل عرب مسیحی، دارای سلسله مراتب کلیسایی بوده، و اسقف و کشیش داشتند، و در منطقه خود، کلیسا و صومعه بنا کرده بودند. پس از ظهور اسلام، کتاب آسمانی مسلمانان که خود را در امتداد ادیان ابراهیمی همچون یهودیت و مسیحیت می دید، به تصدیق انجیل پرداخت، و مسیحیان را اهل کتاب نامید؛ اما اندک اندک، باورهای بنیادین مسیحی را با انتقادهایی مواجه کرد، و از آنان خواست تا از باورهای نادرست خود دست بردارند. پس از این دعوت، برخی از مسیحیان شبه جزیره اسلام آوردند، و دیگر مسیحیان به پرداخت جزیه ملزم شدند.

پایان جنگ عراق علیه ایران همراه بود با بروز تنشی جدی در روابط عراق با کویت .دلیل حمله ی عراق به کویت بدهی 30 میلیارد دلاری عراق و تلاش صدام برای بازسازی اقتصاد عراق بود که در جنگ تحمیلی علیه ایران نابود شده بود .صدام معتقد بود چون جنگ علیه ایران به سود کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بود، دول عربی باید بدهی 30 میلیارد دلاری عراق را ببخشند؛ کویت زیر بار نرفت و این امر همراه با سابقهی درگیری های ارضی، تشنج با کویت را تا حد جنگ و حملهی نظامی بالا برد .صدام که در پی جمع آوری پول برای ساخت مجدد عراق بود، به کشورهای صادر کننده نفت فشار آورد تا کمی از تولید خود بکاهند تا قیمت نفت بالاتر رود. کویت از کاهش تولید نفت سر باز زد .این کشور همچنین پیشگام کشورهای مخالف کاهش تولید نفت در اوپک شد. کویت مقادیر زیادی نفت استخراج می کرد تا بهای نفت را پایین نگه دارد، در حالی که عراق برای بازپرداخت بدهی های خود نیاز به فروش نفت به قیمت بالا داشت .در همین زمان بود که صدام مخالفت خود را با خطوط مرزی عراق-کویت نشان داد. دلیل او این بود که این وضعیت باعث جدایی عراق از دریا می شود. ملی گرایان عراقی نیز دستکم به مدت نیم قرن بر این نکته پافشاری می کردند که کویت از دیرباز بخش لاینفک عراق بوده و تنها زمانی موجودیت مستقلی پیدا کرده که امپریالیست های بریتانیایی اراده کرده اند .ذخایر نفتی کویت نیز خود باعث افزایش تنش در منطقه بود. این ذخایر تقریبا با ذخایر نفت عراق برابر بودند .

در قلمرو عباسی، مسلمانان اساس جامعه تلقی می گردیدند. اسلام رشته پیوند دهنده جامعه و محور اساسی حکومت عباسیان در زمینه های عقیدتی و تشریعی بود. هر چند پیروان اسلام به فرق و مکاتب فکری و مذاهب فقهی مختلف تقسیم میشوند، اما اصول و مبانی و اندیشه های مشترک آنان فراوان بود. در جوامع اسلامی، تاریخ دینی از تاریخ سیاسی جدا نیست و هر گونه مطالعه ای درباره تاریخ دینی این جوامع، مستلزم بررسی همه جانبه در تحولات سیاسی آنهاست؛ با توجه به این مسئله، سرزمین عراق نیز شاهد اوج و افول قدرت های متعددی بود که این قدرت ها (آل بویه، سلجوقیان) با رفتارهای سیاسی و گرایش های مذهبی خود، نقش مهمی در منازعات و درگیری های مذهبی داشتند. بنابراین در این مقاله تلاش بر آن است تا تاثیر گرایش های مذهبی و سیاست گذاری های امرا بر منازعات و برگزاری آیین های مذهبی و انعکاس آن در سبک زندگی مسلمانان عراق قرن 4 و 5 ه.ق مورد بررسی قرار گیرد.

اواخر قرن ششم و نیمهنخست قرن هفتم میلادی، یکی از مهمترین و سرنوشتسازترین ادوار تاریخ خاورمیانه بشمار میرود. روابط میان دو دولت ساسانی و بیزانس بیش از هر زمانی در برههتاریخی بر سرنوشت همدیگر تاثیر نهاد و نوع تعامل این دو دولت در این زمان زمینه را برای گسترش اعراب تازه مسلمان مهیا نمود. روابط میان دولت ساسانی و بیزانس در عهد سلطنت خسرو دوم را میتوان به دو مرحله تقسیم نمود. مرحلهنخست از بر تخت نشینی خسرو تا مرگ امپراتور موریس در سال206میلادی. در این دوران سیاستهای خارجهدو طرف از طریق دیپلماسی به پیش برده میشد و دولت با یکدیگر پیمان اتحاد داشتند. مرحلهدوم از قیام فوکاس در بیزانس تا مرگ خسرو در سال266میلادی. در این مرحله "جنگ"به ابزاری برای پیشبرد سیاستهای پادشاه ساسانی در قبال رومیان تبدیل گشت. هدف از نگارش این مقاله شرح تاریخ سیاسی این دوران نیست بلکه این نوشتار قصد دارد به طرح این سوال که اوضاع داخلی دولت ساسانی در عهد خسرو دوم چه نقشی در استراتژی این پادشاه در قبال همسایهغربی خویش داشته است؟ به بررسی دو ابزار در پیشبرد سیاست خارجی او یعنی"دیپلماسی"و سپس "جنگ"بپردازد. در این پژوهش داده های بدست آمده از منابع تاریخی مکتوب در قالب نظریهجنگ کلاوزویتس که که از مهمترین نظریه های مطرح شده در باب"جنگ"در دوران مدرن است مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است.

در پی یورش مغولان به ایرانزمین و تصرف ایران توسط آنان، تلاش افزونی از سوی حاکمان مغول در جهت تحکیم هرچه بیشتر مبانی قدرت و پذیراندن آن به مردم ایران زمین انجام پذیرفت. در حقیقت، برابر با آنچه در منابع تاریخی آمده و برخی پژوهشگران معاصر نیز بر آن مهر تایید نهادهاند، مغولان که یارای آن یافته بودند دولت خود را بر ایرانیان تحمیل دارند، در پی آن بودند که فرهنگ خود را نیز بر ایران حاکم سازند. در این مقاله با بهره جستن از روش تحقیق تاریخی تلاش شده است درک شود عملکرد مهاجمان برای دستیابی بدین هدف و واکنش ایرانیان در برابر کنش های این چنینی چگونه بوده است؟ این کنشها و واکنش های چه سرانجامی نیز در پی داشته است؟ آنچه روشن است، نتیجه ای که حاصل شده آن بوده است که دوران حکومت مغولان بر ایران را از منظر فرهنگ میتوان به سه دوره مجزا تقسیم کرد. نخست، دوره شبیخون فرهنگی(از یورش چنگیز تا ورود هلاکو)، دوم، دوره مقاومت فرهنگی(از ورود هلاکو تا آغاز حکومت غازان) و سوم، دوره پیروزی فرهنگ ایران(از آغاز حکومت غازان تا پایان عصر ایلخانی). به تعبیر دیگر، سرانجام برخوردهای دو فرهنگ مختلف به غلبه فرهنگ ایرانی بر فرهنگ وارداتی مغول انجامید.

بعد از ورود اعراب به ایران،ایرانیان اسلام را پذیرفتند و بر این باور بودند که بعد از قبول دین اسلام با اعراب برابر خواهند بود و شعار اسلام را که گرامی ترین افراد نزد خداوند اهل تقوا خواهند بود را با جان و دل پذیرا شدند. اما پس از ورود اعراب به ایران ، اسراف و تجمل آنان از سویی ، تبعیض و بی عدالتی از سویی دیگر، همچنین فشار مالیاتی بر مردم و از جمله غیرمسلمانان جلوه گر شد. در این مقاله سعی بر آن بوده تا به کمک منابع موجود و مستند، یکی از مهمترین نهضت های علمی- فکری و ملی ایرانیان علیه تبعیض از سوی اقوام مهاجم عرب در قرون نخستین اسلامی،بررسی شود. در ادامه تاثیر نهضت در اتحاد سایر گروه های ایرانی و میزان تلاش و کوشش آنها در بیرون آمدن از حاکمیت اعراب می پردازد. این تلاش ها در جهت نهضت شعوبیه این سوال را به ذهن می آورد که عوامل شکل گیری نهضت شعوبیه چه بود؟شعوبیه چه عقاید و آرایی داشتند؟ و چه تاثیرات فکری- فرهنگی در جامعه بعد از خود گذاشت؟ به منظور پاسخ به سوالات با طرح فرضیات در خور با روش پژوهش کتابخانه ای بررسی و مراحل کار به صورت طرح مقدماتی اولیه، شناسایی و گردآوری منابع و فیش برداری به آزمودن فرضیات نائل خواهم شد.