فصلنامه تاریخ
پیاپی 45 (تابستان 1396)

جنبش مزدکیان از سال 494 میلادی در زمان سلطنت قباد ساسانی آغاز شد و تا سال 524 میلادی یعنی 30 سال ادامه داشت. این جنبش در طول سه دهه دامنه ای شگرف یافت و در اثر عمق نفوذ و گسترش خویش، پادشاه ساسانی قباد را به سازش و مدارای با خود واداشت. راز بسط سریع و اقتدار جنبش را باید در شرایط ویژه اجتماعی آن روز جامعه ساسانی که یک جامعه محافظه کار اشرافی مبتنی بر نظامات و مقررات جابرانه بود، دانست. در چنین اوضاع اجتماعی و در دوران سلطنت پیروز، قحطی بزرگی در گرفت که هفت سال به طول انجامید. قطحی همراه با خراج های سنگین حکومتی مردم را به ستوه آورد. علت خالی شدن خزانه علاوه بر غارتگری دربار اشراف جنگ های متعدد با هیاطله و بیزانس و پرداخت غرامات کمر شکن بود در اثر همه این عوامل استیصال مردم به حدی رسیده بود که تحمل ناپذیر بود. بدینسان در آستانه جنبش مزدکی در ایران شرایط عینی برای انفجار از هر جهت فراهم بود. در چنین شرایطی مزدک پسر بامداد از مردم پارس که مردی روحانی بود موفق شد با فصاحت لسان و قدرت فکر و منطق خود تعالیم خویش را در افکار عامه رسوخ داده و سر منشا جنبشی شگرف شود. قباد که به دلیل قدرت موبدان و بزرگان قلبا از این وضع ناراضی بود فرصت را غنیمت شمرده و از مزدک حمایت کرد توانست با تکیه بر پشتیبانی مزدکیان و توده مردم از قدرت زمینداران و موبدان و اشراف بکاهد اظهار علاقه پادشاه به مزدک و یارانش فرصت داد که به نهضت خود شکل انقلابی ببخشند. سرانجام با ولیعهدی انوشیروان که از مخالفان سرسخت نهضت مزدکی بود و نفوذ فوق العاده ای بر پدرش قباد، او را مجاب کرد که آیین مزدکی را قلع و قمع کند. گفته شده که سی هزار مزدکی به فرمان انوشیروان قتل  عام شدند.

در آستانه جنبش مشروطه در ایران، پایتخت و برخی ایالتهای کشور شاهد تحرکاتی بودند که برگرفته و برخاسته از تفکرات جدید و همسو شدن با خواسته های اجتماعی و اقتصادی مردم بود که از طریق جریاد و انجمن ها و با هدایت افراد صاحب نفوذ تاثیرگذار تجلی پیدا کرد. مسئله اصلی این تحقیق در اینجاست که عامل تاثیرگذار در شکل گیری و محتوای جراید و نشریات ایالت کرمان در آستانه جنبش مشروطه و پس از آن تا پایان مجلس چهارم چه سمت و سو و نگاهی داشت؟ و دیگر اینکه محتوای نشریات متاثر از چه سیاست گذاری و خط مشی بوده است؟ فرضیه اصلی در این مقاله این است که شرایط تاریخی و اجتماعی ایران و خصوصا ایالت کرمان ایام مشروطه بیشترین تاثیر را در این بین برجای گذاشت. بررسی های تاریخی از طریق منابع موجود و اسناد نشان می دهد. در سال های آغازین جنبش مشروطه و خصوصا از سال 1327 ه.ق به بعد نشریه در کرمان به صورت جدی تر شروع و تا پایان دوره سلطنت قاجار و آغاز سلطنت پهلوی، با سیاست هایی چون آگاهی بخش به مردم (آگاهیدن مردم) و با محتوایی چون اخبار و اطلاعات ایالت کرمان، حمایت از افراد استقلال طلب و آزادیخواه، مسائل کشوری خصوصا مربوط به مذاکرات و نیز حمایت از اسلام، ایران و استقلال کشور انتشار می یافته است.

 شهر هم مانند هر موجود زنده ای سرگذشت دارد روزی ساخته می شود و به وجود می آید رشد می کند و به جوانی می رسد و دوره طلایی اش را می گذراند کم کم بی رمق و پیر می شود و روزی هم می میرد و از بین می رود. توس شهری است که در طول حافظه طولانی تاریخ تمانی این دوره ها را از سرگذرانده و بسیار آباد و مشهور بوده است و حتی قسمتی از جاده معروف خراسان که کاروان های حله زمان فرخی از آن می گذشته را نیز شامل می شده است. این پژوهش به بررسی جغرافیای تاریخی توس در گذر زمان می پردازد، در واقع مبحثی بین رشته ای محسوب می شود، هم تاریخ و هم جغرافی را در بر می گیرد به این معنی که تاریخ توس، مردم، جغرافیای طبیعی و هرآنچه این حوزه را شامل می شود را تا حد لزوم بیان کرده است بنابراین به موازات این بررسی می توان به علت بسیاری از اقدامات صورت گرفته پی برد دلایل بسیاری از موفقیت ها و ناکامی هایی که در طول تاریخ توس و بطور گسترده تر در خراسان بزرگ رخ داده را دریافت و با کمک و ارزیابی این مجموعه فاکتور در به تصویر کشیدن این دیار کهن عمل کرد.  

هر چند که آشنایی برخی از ایرانیان با اسلام به سال ها قبل از ورود اعراب مسلمان به ایران بر می گردد، اما آشنایی عمومی طبقات مختلف جامعه ایران با اسلام مربوط به زمان ورود سپاهیان اسلام به ایران و شکست سپاهیان ساسانی است. البته ورود اسلام به ایران تنها به برخوردهای سیاسی و نظامی خلاصه نمی شود بلکه باعث مواجهه دو نظام سیاسی، اجتماعی و دو فرهنگ و آیین متفاوت بود، برآیند این مواجهه ظهور و پیدایش فرهنگ و تمدن اسلامی - ایرانی بوده است. این مقاله به شیوه توصیفی - تحلیلی و براساس تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده در صدد پاسخگویی به این سوال اصلی است که واکنش طبقات مختلف جامعه ایرانی در رویارویی با اسلام چه بوده است؟ نتیجه این است که واکنش طبقات محتلف جامعه ایرانی عصر ساسانی در برابر اسلام، به میزان دوری و نزدیکی به هسته مرکزی قدرت متفاوت بوده و باعث پیدایش فرهنگ و تمدن اسلامی - ایرانی شده است.

در دین مبین اسلام دانش اندوزی و آموزش آن اهمیت فراوان دارد.این نکته در آیات و روایات گوناگون مشهود است.بنابراین با ورود اسلام به ایران توسعهآموزش و تعلیم و تعلم به پیشرفت خود ادامه داد.مسجد که طبق سنت پیامبر یک نهاد سیاسی ،اجتماعی،آموزشی، عبادی و... بود ،به ا ولین نهادآموزشی در ایران و سایر مناطق مفتوحه،به منظور آموزش های دینی و احادیث نبوی مبدل شد. و در کنار آن همزمان با توسعه علوم و دایره آن نهادهای دیگری از قبیل رواق ها، دکان ها ، بیمارستانها، مکتب خانه ها،کتابفروشی ها و...روند آموزش را پیش بردند. این پیشرفت در زمان امویان به علت تعصب و قومی گری بنی امیه ،عدم حضور ایرانیان در مسائل سیاسی-فرهنگی و... و پیروی از سنت شفاهی در شیوه های آموزشی به کندی صورت پذیرفت.اما به دلیل نیاز مسلمانان به دانش سرزمین های بیگانه و ترجمه آن در همین دوره و سپس حمایت از علما و دانشمندان و کنار گذاشتن خوی قومی گری بنی عباس و ایجاد نهضت ترجمه توسط آنان و همچنین حضور رجال سیاسی ایرانی در دستگاه خلافت،ایران اسلامی شاهد نهضت علمی و تاسیس نهادهای آموزشی گوناگون و بروز علما و دانشمندان برجسته در شهرهای مختلف شد.

تعزیه به عنوان نمادی شیعی - ایرانی است که درباره واقعه کربلا و کشته شدن حسین بن علی (ع) و دیگر مصائب اهل بیت به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت های اصلی را در بر دوش دارند نشان می دهد. ناصرالدین شاه که سخت خود را شیفته معصومین به ویژه امام حسین (ع) نشان می داد بیشتر از شاهان دیگر قاجار خود را پایبند به عزاداری عاشورا می دانست و در اجرای آن ذوق و اهتمام زیادی نشان می داد. این هنر در عهد ناصری رواج چشمگیری یافت و همین امر سبب جلب توجه بسیاری از سیاحان خارجی شد، هر یک برداشتی از آن داشتند. مقاله حاضر به شیوه کتابخانه ای و مراجعه به سفرنامه های خارجی با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی دیدگاه سفرنامه نویسان خارجی به نمایش تعزیه پرداخته است. در یک نگاه کلی نتیجه ای این پژوهش بیانگر آن است که بسیاری از سفرنامه نویسان خارجی برداشتی سطحی داشته و به درک درسی از واقعیت تعزیه و علت جایگاه آن نزد ایرانیان نرسیدند و نگاه اروپا محور آنان مانع از درک عمیق فرهنگ ایرانی - اسلامی شده است.

در دوره ساسانی آثار هنری بیشماری خلق شده است که از جمله نقوش گیاهان مقدس و اساطیری می باشد که مساله پژوهش دسته بندی کردن این نقوش و پی بردن به مفاهیم نمادین و اسطوره ای هر کدام می باشد و هدف مقاله بررسی تعدد نقوش گیاهی به کار رفته در روی این آثار به همراه مفاهیم آنها در این دوره می باشد. تمامی این نقوش به صورت روش تطبیقی-تحلیلی در این آثار انجام شده است که به صورت جدولی دسته بندی گردیده است که بیانگر آن است که هر کدام از این نقوش در کدام آثار وجود دارد و همچنین مفاهیم نمادین و اسطوره ای این نقوش در دوره ساسانی بدست آمده است. نتیجه این است که: گیاهان و تقدس آن ها، ماندگاری ،جاودانی، قداست، شکوه و ویژگی های مافوق طبیعی شخصیت های اسطوره ای و مذهبی را متجلی می کنند وگل نمادی از زیبایی بوده و در دین مزدیسنا، گل های عطرآگین بسیار مورد توجه بوده است.

اندلس اسلامی با مساحتی حدود 570/78کیلومتر در شبه جزیره ایبری در کنار مدیترانه قرار گرفته که مسلمانان در رجب سال 92ق اسپانیا را تصرف وبر اساس تقسیمات قبلی از زمان رومیان و گوتها آن را به پنج ولایت تقسیم کردند . با ورود دین اسلام اسپانیا به تدریج به وسیله شهر سازی و معماری اسلامی چهره شهر های اسلامی را پیدا کرد . و مرحله ای از خروج از شهر های جاهلی به شهر اسلامی دراسپانیای دوره اسلامی در آندلس صورت گرفت . شبه جزیره ایبری نهصد سال شهر سازی و معماری اسلامی را که از ایران به مصر و شام و افریقیه مهاجرت کرد ودر اندلس در ترکیب با فرهنگ و شهر سازی و معماری گوتی سبک اندلسی دوره اسلامی پدید آمد ، را تجربه کرد .این سبک دارای شخصیت فرهنگی مستقل در حدود سیصد شهر اندلسی است . تغییرا ت شهری در اسپانیا که با تغییر نام شهر آغاز شد ،به تغییر در ماهیت و زبان و و رفتار و پوشش و خوراک مردم منجر شد. در شهرهای زیادی از این ولایات آثار تمدن اسلامی اعم از معماری و برخی آداب و رسوم ، در آن نمایان است .معماری ساختمان های تازه ساز همه به طرز عربی و ساز آواز و در این شهرها بی نهایت شبیه به الحان و آداب عربی است . این پژوهش با هدف معرفی یکی از شهرهای اسپانیای اسلامی با نام سرقسطه به بررسی موقعیت جغرافیایی و چگونگی حکومت والیان در دوره ملوک الطوایفی خاندان بنی تجیب و بنی هود و بررسی وضعیت فرهنگی و تمدنی شهر سرقسطه )ساراگوسا( می پردازد .