نشریه کلام اسلامی
پیاپی 107 (پاییز 1397)

‏علم در انسان، صفتی نفسانی است که ویژگی کاشفیت و حکایت‎گری از متعلق خود را دارد. ظن، نیز صفتی نفسانی است که ویژگی مزبور را دارد. علم، از حیث ویژگی قطع و جزم، دو مصداق دارد: اول، آن‏چه احتمال خلاف در آن صفر و از نظر عقل محال است، مانند این‏که حاصل جمع دو با دو، چهار است، و دوم، آن‎چه احتمال خلاف در آن عقلا محال نیست، ولی مورد توجه و اعتنای عقلای بشر قرار نمی‏گیرد. علم حاصل از خبر فردی که مورد وثوق است و قراینی بر خلاف آن وجود ندارد، و نیز علم حاصل از ظواهر سخن متکلم حکیم که در مقام بیان مقصود خود می‏باشد و قرینه‎ای بر خلاف آن در دست نیست، از این قبیل است.
مشهور عالمان اسلامی، مصداق دوم علم را ظن قوی، یا ظن اطمینانی، یا ظن خاص و معتبر نامیده و حجیت آن را به احکام فرعی و فقهی اختصاص داده‎اند، ولی عده‎ای از محققان، آن را «علم عرفی و عادی» نامیده، و حجیت آن در اعتقادات دینی را نیز پذیرفته‎اند. دیدگاه اخیر همان است که در نوشتار حاضر برگزیده و بر آن استدلال شده است. عصاره استدلال این است که آیات و روایاتی که تحصیل علم در باب عقاید دینی را واجب یا مطلوب دانسته و از گزینش عقیده‎ای که عالمانه نیست یا ظنی است، نهی کرده، به ظن قوی (علم عرفی و عادی) نظر ندارد. بنابراین، علم عرفی و عادی، همانند علم و یقین منطقی، مورد تایید شارع و حجت شرعی است، و در این‎باره میان عقاید و احکام فرعی دین، تفاوتی وجود ندارد.

«الهیات سلبی» نظریه ای مهم و پرطرفدار در حوزه «زبان دین» در میان الهی دانان یهودی، مسیحی و مسلمان است. الهیات سلبی در سه حوزه هستی شناسی، معرفت شناسی و معناشناسی صفات الهی مطرح است که میان آنها پیوند ناگسستنی برقرار است. از رهگذر این جستار مشخص می شود که به باور ابن میمون، لازمه الهیات ایجابی زیادت، تعدد قدما است، و لازمه الهیات ایجابی عینیت، برگشت گزاره های صفات الهی به هوهویت است. ابن میمون با تکیه بر بساطت ذات الهی، به نفی صفات ذاتی ثبوتی الهی پرداخته و به باور وی، خداوند هیچ گونه صفت ذاتی به وجهی از وجوه و در هیچ حالی ندارد. وی الهیات سلبی و نفی صفات ذاتی از ذات الهی را بدیهی می داند. اندیشه های ابن میمون از جهات مختلفی قابل ارزیابی است که شاخص ترین آنها فقدان تصویر صحیحی از نظریه عینیت در نگاه ایشان است.

گستره علم امام، همیشه مورد اختلاف علمای شیعه و سنی بوده و بحث مفصلی را به خود اختصاص داده است. این مساله بین علمای شیعه نیز مورد اختلاف بوده و نظر واحدی در این زمینه وجود ندارد. نوشتار حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، به بررسی گستره علم امام معصوم: از حیث نقلی می پردازد. این امر، از طریق جمع آوری و دسته بندی احادیث باب، بررسی صحت و سقم آنان و در نهایت، تحلیل مضمون آنها صورت گرفته است. حاصل پژوهش به این امر منتهی شده است که متعلق علم امام معصوم محدود و محصور در دایره معارف و احکام دین نیست، بلکه بسیار گسترده تر، و شامل اموری همچون حوادث گذشته و آینده، منایا و بلایا، باطن انسان ها، تمام زبان ها، زبان حیوانات، علم اولین و آخرین، و حتی عالم برزخ و قیامت و احوال بهشت و جهنم است.

در مورد آیاتی که بیان گر خلقت زمین و آسمان ها است، چند شبهه به عنوان تعارض و تناقض مطرح شده است. تعارض در آیات مرتبط با روزهای خلقت آسمان ها و زمین، آنی یا تدریجی بودن خلقت آسمان ها و زمین، تقدم و تاخر خلقت زمین و آسمان ها نسبت به یکدیگر و جدا یا به هم پیوسته بودن آسمان ها و زمین، از جمله این شبهات است. برخورد گزینشی با آیات قرآن، عدم مراجعه به آیات مرتبط، تفسیرهای غلط و غیرروش مند، عدم توجه به قواعد عمومی سخن گفتن، بی توجهی به ساختارهای جمله در زبان عربی و معنای صحیح کلمات قرآن، و همچنین عدم مراجعه به روایات تفسیری منشا طرح چنین شبهاتی بوده است. نوشتار حاضر، با رعایت قواعد و اصول مزبور در تفسیر آیات، شبهات یاد شده را بررسی، و اشکالات روشی و مبنایی آن را آشکار کرده است.

کلام سیاسی به مثابه گرایشی بینارشته ای، رویکردی تخصصی در علم کلام است که مباحثی مرتبط با عقائد عرصه سیاست را مورد عنایت قرار می دهد. درحالی که موضوع کلام سیاسی، قدرت یا امر سیاسی، تلقی شده است، در این گرایش، مجموعه ای از روش ها، متناسب با موضوعات، مخاطبان و غایات، بکار گرفته می شوند. گرچه آغازین نحله های کلامی، در گرو اختلافات سیاسی در عرصه کلام بوده است، لکن گستره حداقلی مباحث کلام سیاسی، متناسب با تحول موضوعات، شبهات و مسائل جدید هر عصر، توسعه یافته و به وسعت نیازها و پرسش های فکری سیاسی نظام سیاسی تکامل یافته است. با وجود این که علم کلام در سالیان دور، به مثابه پشتیبان علم فقه تلقی شده و بر ضرورت پاسخ گویی فقه نسبت به نیازهای مکلفان تاکید کرده است، لکن تحقق نظام اسلامی در عصر حاضر به راهبری فقی هان، حکم به ضرورت اداره نظام اسلامی بر اساس فقه شیعه داده است که طبیعتا کلام سیاسی می بایست مبانی کلامی تحقق فقه حکومتی در راستای روزآمدی، پاسخ گویی به نیازهای کلان جامعه و اداره مطلوب و کارآمدی آن بر اساس آموزه های اصیل شیعه را تامین کند.

محقق کرکی از عالمان برجسته شیعه در قرن دهم هجری است که شهرت او در علم فقه و اصول فقه بوده، و در سایر علوم نیز تبحر داشت. این اندیشمند، متناسب با نیازهای عصر خویش به مباحث کلامی، مخصوصا امامت خاصه ورود پیدا کرده است. محقق کرکی در استدلالات کلامی خود از روش عقلی و نقلی استفاده کرده و از علومی چون منطق، معرفت شناسی، فلسفه، ادبیات، اصول و... بهره گرفته است. از دیگر ویژگی های روشی محقق کرکی می توان به بیان دیدگاه ها و نظرات فرقه ها و صاحب‎نظران در بسیاری از مواضع، و نقد و بررسی آنها اشاره نمود.