مجله فرانما
پیاپی 1 (زمستان 1396)

نوشتار پیش رو به دو دلیل به تنظیم و تدوین درآمده است: یکی برحسب وظیفه یی که سالهاست در معرفی و شناسایی و فهرست نگاری اسناد و مدارک تاریخی به عهده دارم و دیگر برای پاسداشت و تشویق و ترغیب مجموعه داران امانتدار سرزمین ایران که سالها زندگی خود را وقف جمع آوری و حفاظت و مرمت اسناد و نسخ خطی تاریخی کرده اند که مرحوم عبدالحمید طاهایی یکی از این افراد است که برغم بضاعت مالی و مشکلات فراوان در راه جمع آوری این مجموعه، توانسته تحفه یی گرانقدر از مجموعه آثار هنری خطی را برای نسل آینده به ودیعه گذارد و امید است آنطور که شایسته و بایسته حفظ و نگهداری آن است، توسط مسئولین و دست اندرکاران حافظ مواریث فرهنگی مورد توجه قرار گیرد.

از آنجا که پایان نامه نگارنده با عنوان «فهرست نویسی 208 جلد کتاب چاپ سنگی کتابخانه بنیاد ایرانشناسی» به فهرست نویسی 208 جلد کتاب چاپ سنگی بنیاد ایرانشناسی اختصاص یافته، نگارنده در این مقاله سعی نموده با جمع آوری اطلاعات لازم از اثر خود در قالب جداول فضای نرم افزاری اکسل و تجزیه و تحلیل داده ها با نرم افزار Eveiws به توصیف آماری مجموعه کتابهای چاپ سنگی بنیاد ایرانشناسی بپردازد. حاصل تحقیق حاضر را بطور خلاصه میتوان چنین برشمرد: مجموعه بیشتر یک مجموعه ادبی و تاریخی پیرامون تاریخ ایران، تاریخ اسلام و تاریخ هند است. حدود 6% کتابهای نمونه آماری به زبان اردو است. حدود نیمی از کل نمونه آماری در خارج از ایران به چاپ رسیده اند. کل کتابهای نمونه آماری در یک بازه زمانی 184 ساله به چاپ رسیده اند که در این میان تاریخ چاپ اکثر کتابها مربوط به دهه های 1290، 1300، 1310 و 1320 هجری قمری میباشد.

داستانها و افسانه ها، همواره جزئی جداناشدنی از فرهنگ مکتوب یا شفاهی کشورها و حوزه های گوناگون فرهنگی بوده اند و نقشی انکارناپذیر در پیوند نسلها، انتقال میراث معنوی و هویت بخشی به ملتها، بویژه طیفهای سنی جوانتر ایفا نموده اند. از سوی دیگر، بخش بزرگی از افسانه ها و حکایتها در زمینه های مختلف ادبی، با سفر و تجربه های ناب حاصل از آن، پیوندی استوار دارند و سرنوشت شخصیتها و قهرمانان این داستانها، در سفر شکل میگیرد و رقم میخورد. میتوان گفت که سفر، حکایت همیشگی زندگی انسان است. از این میان، سفرهای دریایی، بدلیل تجربه های شگرف و داستانهای اعجاب برانگیزی که همیشه به همراه داشته اند، از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند و بازتاب برخی از آنها در مهمترین و مشهورترین آثار ادبی مکتوب جهان، دیده میشود.
هدف از نگارش این نوشتار، معرفی و بررسی داستانها، افسانه ها و تجربه های مربوط به سفرهای دریایی نگاشته شده در کتاب عجایب هند، اثر ماندگار ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی در قرن چهارم هجری قمری (قرن دهم میلادی) بوده است و تلاش شده تا باختصار، ضمن ریخت شناسی داستانهای این کتاب، دسته بندی موضوعی حکایتهای آن نیز انجام پذیرد و مقایسه یی تطبیقی میان این داستانها با سایر آثار مشابه، نظیر افسانه های هزار و یک شب (بویژه حکایت سندباد بحری و سندباد بری) و سایر روایتهای اساطیری و کهن انجام شود.
نتیجه پایانی نوشتار حاضر حکایت از آن دارد که داستانها و ماجراهای روایت شده در کتاب عجایب هند، در پشت سیمای ظاهریشان، لایه های عمیقتر و جدیتری دارند که میتوانند در زمینه های مختلفی همچون دوره های فلسفه برای کودکان، ساخت آثار دیداری و شنیداری متنوع و گوناگون، انتشار آثار مکتوب مرتبط با سفر، دریانوردی، میراث ناملموس فرهنگی و ارتباطات میان فرهنگی؛ و حتی فعالیتهای مختلف هنری، استفاده شوند. در مجموع، کتاب عجایب هند بعنوان دانشنامه یی از داستانهای دریانوردان و مربوط به سفرهای دریایی معرفی شده که گنجینه یی غنی از منابع روایی و داستانی را در اختیار پژوهشگران و فعالان عرصه های فرهنگی و هنری قرار میدهد.
روش پژوهش، مطالعه کتابخانه یی و تحلیل محتوایی به همراه مقایسه تطبیقی بوده است.

نوشتار حاضر به معرفی نسخ خطی مجموعه کتابخانه بنیاد ایرانشناسی میپردازد. این پژوهش با هدف فهرستنویسی نسخه های خطی کتابخانه بنیاد ایرانشناسی به شیوه توصیفی- تحلیلی و در دو بخش کتابشناسی(عنوان، زبان، موضوع، مولف، معرفی کتاب و...) و نسخه شناسی( نوع خط، کاغذ، تاریخ کتابت، کاتب، محل کتابت، نوع جلد و...) انجام گرفته است.
در پایان فهرستنویسی منابع، تعداد نسخ خطی کتابخانه 60 جلد در100 عنوان مشخص گردید. موضوع نسخه های کتابخانه به سه دسته علوم انسانی، علوم طبیعی و علوم پایه تقسیم میشود. زبان نسخه ها عربی، فارسی، عربی-فارسی، ترکی و فارسی- ترکی و اردو است.
قدیمیترین نسخه مجموعه، انیس الغربا با تاریخ کتابت 1014 ه.ق است و نفیسترین آنها، شاهنامه یی با دیباچه بایسنغری است. این شاهنامه به خط نستعلیق، محتملا قرن دهم هجری قمری، در تملک یکی از شاهزادگان قاجار، دارای جلد نفیس و 22 نگاره بسیار زیبا، صفحات عنوان، طلااندازی در زمینه و بین سطور، تمام صفحات مجدول با قلم های طلا و لاجورد و شنگرف میباشد.

تنسیق الصفات یکی از آرایه های ادبی بکار رفته در نظم و نثر است که در آن صفتهای متعددی را به یک اسم منصوب میکند. تنسیق الصفات بکار رفته در اسناد معاملاتی، در واقع القاب متعددی است که به خریدار و فروشنده متصف شده است. این القاب از گروه القاب غیررسمی است و معمولا متناسب با شان و جایگاه اجتماعی طرفین معامله بکار میرفته است. این القاب براساس ساختار و روابط اجتماعی خلق شده و ریشه در احساسات مردمی دارد. ازاینرو کاربرد و استفاده از آنها در طبقه عامه و غیراشرافی براساس نیاز به احترام و تکریم بوده است.

انجام پژوهش های علم سنجی در حوزه مطالعات ایران شناسی میتواند روند موضوعی آثار تولید شده در زمینه های گوناگون و متنوع آن را مشخص سازد. بدین ترتیب این پژوهشها مشخص میکنند که کدام حوزه های موضوعی مورد توجه کمتر یا بیشتر قرار گرفته اند و روند مطالعات انجام گرفته بسمت کدام حوزه های تخصصی و یا حتی عمومی گرایش داشته است.
پژوهشهای علم سنجی با توجه به ویژگی مستند بودن و ارائه چندوجهی اطلاعات در حوزه های مختلف میتواند کمبودهای پژوهشی موجود را بخوبی نمایان سازد. علاوه بر اینها، نتایج مطالعات علم سنجی از دیدگاه اقتصادی نیز در تعیین اولویتهای پژوهشی نقش بسزایی خواهند داشت.

کتاب سرگذشت حاجی بابای اصفهانی، نوشته جیمز موریه، سرگذشت شخصی ایرانی به نام حاجی باباست. جیمز موریه با روایت داستان این شخص و اتفاقاتی که در مورد او می افتد، قصد دارد به صورت نمادین، جامعه ایران را جامعه ای منحط و ملت ایران را مردمی عاری از فرهنگ و تمدن و سراسر عیب نشان دهد. مردمی که به ندرت نکته ای مثبت و فضیلتی شاخص در آنها میتوان یافت. هر چند که جیمز موریه تلاش کرده با نوشتن این کتاب، ایرانی را به دور از فرهنگ به تصویر کشد تا به او بفهماند، شایستگی زمامداری و مدیریت خود را ندارد و حتما کشورهای اروپایی و استعمارگر باید بر او حکومت کنند اما با دقت بیشتر در این کتاب، آشکار می شود؛ طبقه ای که واقعا مورد نقد قرار گرفته، نه مردم بلکه طبقه حاکمه ایران در دوره قاجار است. پادشاهانی که با بی تدبیری و بی درایتی خود، جامعه را به نشیب بی فرهنگی کشانده اند و مردم را مستاصل و ناتوان کرده اند. لذا این کتاب، بازنمای و آینه بی تدبیری پادشاهان قاجار و نحوه حکومت آنان است.