مجله زبان و ادبیات فارسی
سال چهاردهم شماره 4 (زمستان 1397)

ماهیت عرفان، پذیرای جمع اضداد و قرارگرفتن آن ها در کنار هم می باشد. تامل در دنیای عرفان ، متناقض نماها و تقابل های بسیاری را مقابل خواننده قرار می دهد. مبحث عقل و عشق به عنوان دو ابزار متفاوت در عرفان ، همواره از مباحث دیرینه عرفا و فلاسفه بوده است. عقل و عشق از مسائل پیچیده تفکر بشری است که رابطه میان آن دو هرگز صلح آمیز نبوده، بلکه همواره و در طول تاریخ، پر تعارض و جدال آمیز بوده است. عشق گرچه در ذهن ما و تاریخ ادبی ما متناقض با عقل و در جنگ و گریز با آن است، اما در واقع در آن سریان دارد وعقل نیز همانند سایر موجودات از عشق‏ برخوردار است و کامل ترین عشق را نیز به خود اختصاص داده است.این مقاله بر آن است تا ضمن بررسی جایگاه عقل و عشق از دید عارفان شاعرمطرح قرن پنجم تا نهم وتحلیل نقش عرفانی این دو مقوله در دو بعد منفی و مثبت ، به بررسی متناقض نماهای موجود در آثار عرفانی پرداخته و علل کاربرد این صنعت را بسط و تشریح نماید.

«شعر حجم» یکی از گونه های شعر امروز به شمار می آید. این نوع شعر، زمانی به وجود آمد که شاعران «موج نو»، رویکرد زبانی متفاوتی را در شعر آغاز کرده بودند. یداله رویایی و چند تن از شاعران، پس از «موج نو»، جریان «شعر حجم» را شکل دادند. آنان به طور همزمان در دو عرصه شاعری و نظریه پردازی فعالیت نمودند. رویایی به عنوان شاخص ترین نظریه پرداز و شاعر شناخته شده «شعر حجم»، هم به تبیین و معرفی شاخصه های این نوع شعر پرداخت؛ هم تلاش نمود اشعاری منطبق بر آرا و نظریات خود بسراید. ماحصل این فرایند، ارایه تعریفی تازه از شعر و خلق اشعاری فرم گرا، ساختارشکنانه و مبتنی بر هنجارگریزی و تجربه های نامتعارف زبانی است. این نوع شعر، دارای گونه ای از ابهام است و بنا به ادعای رویایی، بر مبنای سه اصل «فاصله»، «ایجاز» و «حرکت» نظام می یابد. «شعر حجم» به جای عرضه معنایی معلوم یا ارایه تصویر و مضمونی خاص، به دنبال ایجاد حجم یا فاصله ای در ذهن مخاطب است.   خواننده مکلف است با تلاش ذهنی خود، میان واژگان و نشانه های ناهمگون شعر، ارتباط ایجاد کند و از این طریق به تداعی، معنا و یا تصور و تصویری غیر منتظره دست یابد. در این مقاله، ضمن تبیین مختصات «شعر حجم» و تحلیل نمونه هایی از اشعار رویایی، تلاش شده چگونگی برخورد او با زبان و عناصر شعری مورد بررسی قرار گیرد.

این مقاله، سعی بر بررسی تطبیقی دیدگاه مولانا و یالوم، پایه گذار روان درمانی اگزیستانسیال در موضوع تاثیر ارتباط انسانی در کاهش اضطراب و دست یابی به سلامت روان دارد. آرا مولانا در زمینه های بسیاری، با وجود تفاوت های بنیادین، شباهت های فراوانی با افکار روان شناسان بخصوص روان شناسان وجودی از جمله یالوم دارد. اشعار مولانا، در بردارنده ی بسیاری از دیدگاه های روان شناختی، جامعه شناختی، فلسفی و کلامی است و علی رغم گذشت قرن ها، ظرفیت راه گشائی در زمینه های متعددی را دارد. او به عنوان عارف و دانشمندی بزرگ خدمت کردن به دیگران و ارتباط انسانی را به صور مختلف مالی، جانی، خدماتی و عاطفی مورد تاکید قرار می دهد و نقش موثر آن را در پیدایش آرامش روحی و اصلاح شخصیت انسان تبیین می نماید و این تاثیر را بر تجربیات روحانی و آموزه های دینی و قرآنی استوار می سازد. او به این طریق مخاطب خود را به سوی رفتارهای دواطلبانه حمایتی نسبت به دیگران تشویق و جذب می کند. یالوم نیز از طریق تجربه بالینی پیامد و آثار مثبت ارتباط انسانی را در کاهش اضطراب مورد بررسی و تجربه قرار داده است و با درمان بیماران مضطرب و سرطانی خود با روش معنا درمانی- که توانستند تا حد زیادی از اضطراب رها شده و معنی داری زندگی را تجربه کنند- به این باور رسید که خدمات حمایتی نسبت به دیگران نقش اساسی در آرامش روح و سلامت روان دارد. یافته های یالوم که در آثار مکتوب وی منعکس شده است، شباهت های فراوانی با نگاه مولانا در این ساحت دارد که در این مقاله سعی بر تبیین تطبیقی آن شده است.

کثرت باوری یا «پلورالیسم» اصطلاحی است که خاستگاه اصلی آن ایالات متحده آمریکاست. این اصطلاح را لیبرالهای آن کشور برای محدود کردن قدرت دولت و در برابر دخالت آن در امور اجتماعی بکار میبرند. آنان برآنند که باید آن دخالت ها را به حداقل ممکن برسانند. این رویکرد همچنین نظریه هایی را در برمیگیرد که به لزوم کثرت عناصر و عوامل در اداره جامعه و مشروعیت منافع آنها باور دارد و در علوم سیاسی به معنای باور به کثرت و استقلال گروه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در هر سیستم، و هواداری از ارزشهای اخلاقی و لزوم وجود گروه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در بافت نظام است. کثرت باوران برخلاف آنارشیست ها، منکر وجود دولت نیستند، بلکه در عین نظارت کلی دولت، بر اولویت حقوق دیگر نهادهای اجتماعی و تقدم آنها بر نفوذ گسترده دولت تاکید ویژه دارند .امروزه تحلیل گران در تحلیل گفتمان انتقادی، بنابر رویکردهای زبانشناسی نقش گرا عمل می کنند؛ یعنی آنها براین باورند که در ورای تمام متون انگیزه هایی ایدئولوژیک سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و غیره نهفته است. در رباعیات خیام نیز علاوه بر رویکردهای جهان شمول و فلسفی محض و در ورای مطرح کردن اندیشه های پلورالیستی ،انگیزه هایی کاملاایدئولوژیک، اجتماعی و سیاسی نیز وجود دارد که میتوان گفت یکی از شاکله های اساسی فلسفه خیام را تشکل میدهند.در این پژوهش به تبیین آن انگیزه های پنهان و پارادایم های گوناگون آن پرداخته می شود .

بسیاری از اشعار نیما الگویی روایی -داستانی دارند و روایت داستانی بخش اعظم کارهای او را در برمی گیرد. اشعار محبس، خانواده سرباز، سریویلی، مانلی و... ساختاری داستانی دارند و از این لحاظ به نمایش نیز شبیه هستند. شعر نمایشی حاصل تلفیق شعر و نمایش است که یکی از نوآوری های شعر معاصر فارسی است. بررسی نظریات نیما نشان می دهد که او همواره بر نمایشی بودن و استفاده از زبان محاوره و دیالوگ در شعر تاکید کرده است. شاید به جرات بتوان گفت که اکثر نظریات نیما بر عناصر داستانی و نمایش استوار است تا شعر، به گونه ای که از طیف وسیعی از داستان سرایان و نمایشنامه نویسان نام برده است. از همین روی، برخی از اشعار نیما از لحاظ ساختار و عناصری که در آن به کار رفته بسیار به نمایش نزدیک است. شعر مرغ آمین و پادشاه فتح از مهمترین این قبیل اشعار است. در پژوهش حاضر برخی از وجوه نمایشی سه منظومه نیما (افسانه، محبس، مرغ آمین) بررسی و تحلیل شده است.

هنر در آثار بیضایی کارکردها و کاربردهای فراوانی دارد. افزایش آگاهی همگانی، امید دادن برای مبارزه اجتماعی و فردی، افزایش وحدت و پرورش خرد نمونه ای از اثرگذاری های هنرست. بیضایی از این موارد در سیاوش خوانی نیز بهره گرفته است. سیاوش خوانی فیلم نامه ای برای بازسازی داستان سیاوش شاهنامه فردوسی است. وابستگی این اثر به حماسه و اسطوره ایرانی، پای برداشت هایی از هنر عامه را نیز به میان می کشد. برای راه یابی به آیین هنر و شگردها و شیوه های بهره گیری از هنر، در آغاز به تحلیل های چندگانه بیضایی پرداخته می شود. در این بخش، ویژگی های هنر گفته می شود. در بخش بعد تاثیرگذاری هنر، با مواردی چون کشش های داستانی، آشکار کردن نابسامانی های اجتماعی، افزایش امیدواری مردم، افزایش همبستگی، شادمانی، مبارزه با ناهنجاری های اجتماعی و چشم گیر ساختن ارزش های اجتماعی بررسی می شود. هنر و اسطوره و اندیشه های اجتماعی، موضوع های بعدی تحقیق است و در پایان تصرف در داستان می آید. بخش اخیر به مواردی وابسته است که بیضایی برای تفسیر، شخصیت پردازی دقیق تر یا ایجاد هیجان به داستان فردوسی افزوده است.

ادبیات، در هر فرم و قالبی که باشد، بیان گر پاره ای از ارزش ها و اندیشه‏هایی است که زندگی فردی و اجتماعی انسان بر محور آن ها می چرخد و در شکل‏گیری این ارزش‏ها و باورها مسائل بسیاری دخالت دارد. «ماه و خورشید» ازجمله عناصری بود که بن‏مایه مضامین و تصاویر شعری شاعران را می ساخت. این دو سیاره درخشان، از دیرباز مورد احترام آدمیان بود و ریشه در اعتقادات و باورهای ملی و مذهبی آنان داشت. بعضی از شاعران آگاهی هایی درحد عامه مردم داشتند، اما برخی از آن ها از اطلاعات دقیق نجومی برخوردار بودند. خاقانی، منوچهری، و نظامی، ازجمله شاعرانی بودند که علاوه بر علوم دیگر، در علم نجوم نیز دست داشتند و بازتاب صریح باورهای نجومی، ازجمله ماه و خورشید، در اشعارشان دیده می شود. این مقاله به چگونگی تاثیر این دو صورت فلکی بر زندگی انسان و سایر موجودات و بیان دیدگاه های شاعرانه‏ نظامی، با استناد به شواهد موجود در شعرش، می پردازد.