نشریه رهیافت
پیاپی 33 (پاییز 1383)

این مقاله با خلاصه ای از حکایتی که در چهار مقاله عروضی است آغاز می شود تا نشان دهد که «حکیم طبیعی و کریم نفسی سبب جمع شدن حکما و فضلا خواهد شد و چون وسایل زندگیشان فراهم گشت با هم ارتباط می یابند و مولد علم می شوند. آنگاه به معرفی انجمن معارف می پردازد که چگونه توانستند نهضت مدرسه سازی را در ایران پایه گذاری کنند و جریانی از انتقال دانش و فن جدید در ایرن به وجود آورند که هم اکنون سراسر شهرها و روستاهای ما از فرآورده های آن بهره مند هستند. به دنبال کار انجمن معارف، از معاریف و نهادها و بنیادهایی سخن خواهیم گفت که توانستند با تلاش فراوان جامعه ایرانی را پویایی بخشند و به وضع کنونی برسانند. بخش پایانی مقاله به معرفی انجمن ترویج علم ایران و هدفها و وظایفی که در جهت همگانی کردن علم، گسترش تفکر و طرز فکر علمی و علاقه مند و فعال کردن افراد و گروه ها به فرآیند علم دارد، می پردازد.

اگر چه توسعه پایدار هر کشوری براساس توانمند های خاص آن کشور تعریف می گردد، اما وجه مشترک اصلی توسعه در تمامی کشورها، دانایی محور بودن آن هستند. امروزه، کشورهای توسعه یافته، اقتصاد مبتنی بر دانایی را دنبال می کنند. خوشبختانه در کشور ما هم، توسعه بر مبنای دانائی مد نظر است. برای تحقق توسعه پایدار بر مبنای دانائی طی مراحل ضروری است که در این مقاله چهار مرحله پیشنهاد شده است. ترویج علم، تولید علم، بکارگیری شاخص های علم سنجی و تولید فناوری. در کشور ما برای سه مرحله اول برنامه ریزی مناسبی وجود دارد، ولی برای مورد آخر نیاز به برنامه مدونی می باشد. هدف اصلی در این نوشته، بیان ضرورت برنامه ریزی مناسب برای تولید فن و فناوری برای آینده کشور می باشد. اگر در این خصوص نیز برنامه ریزی مناسبی داشته باشیم، در آینده قضاوت خرسند کننده ای خواهیم داشت.

توجه به استعدادهای برتر در همه جوامع مطرح است. در ایران، در قوانین متعددی توجه به استعدادفردی و رشد و شکوفایی استعداد افراد جامعه مد نظر قانونگذار بوده است. بعنوان نمونه، امکانات مناسبی جهت اعزام دانشجویان به خارج در نظر گرفته شده است. با تصویب قانونگذار، ایران از طریق سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان عضو سازمان جهانی مشاوره درباره کودکان تیزهوش و با استعداد شده و در آموزش عالی، طرح شکوفاسازی استعدادهای درخشان تصویب و متعاقبا شورای هدایت استعدادهای درخشان تشکیل گردیده است و آیین نامه هایی را درخصوص دوره دکترای پیوسته، تسهیلات آموزشی و پرورشی ویژه دانشجویان ممتاز، نحوه پذیرش برگزیدگان جشنواره ها و مسابقات علمی در دوره های آموزش عالی و دستورالعمل تحصیل همزمان در دو رشته تحصیلی به تصویب رسانیده و به اجرا گذاشته است. سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران نیز همه ساله جشنواره بین المللی خوارزمی را به منظور حمایت و تقدیر از پژوهشگران، مبتکران و نوآوران و با حمایت چند سازمان جهانی برگزار می کند.

توانمند سازی نظام ملی نوآوری از طریق رویکرد علمی و سیستمی به نوآوری و اصلاح و بازسازی مؤلفه های اساسی این نظام ممکن خواهد بود. جایگاه اشاعه و انتقالدانش از دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی بمنزله پایگاه های تولید دانش، در قلب یک نظام ملی نوآوری تلقی می گردد، و رسیدن به وضعیت مطلوب در آن مستلزم وجود الزامات اساسی دیگری از قبیل سیاست های کارآمد در مدیریت دارایی های فکری تولید شده در پایگاه های علمی می باشد. با توجه به اهمیت این سیاست ها، در این نوشتار با نگاهی به شرایط متحول کنونی جهت توسعه نوآوری، مجموعه یازده درس آموختنی در زمینه سیاستگذاری و مدیریت دارایی فکری سازمان های تحقیقات عمومی که حاصل تحلیل سیاست های اتخاذ شده در این زمینه از طرف کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه می باشند، مورد بحث قرار گرفته اند. در انتها توجه روزافزون به ضرورت حفاظت و مدیریت دارایی فکری در دانشگاه ها و سازمان های تحقیقاتی ایران مورد اشاره قرار گرفته است.

خوشه های فناوری مجموعه از شرکت های کوچک و بزرگ هستند که در اطراف یک نهاد یا سازمان پژوهشی بزرگ مجتمع شده اند. تاکید بر خلاقیت و نوآوری، سرریز فناوری، راهبردی و هدایت دولتی از ویژگی های این مجموعه ها هستند که آنها را تبدیل به ساختارهای بسیار موفقی در دنیای اقتصاد و فناوری کرده اند. در این مقاله، علاوه بر توضیحات و تحلیل هایی در رابطه با ساختمان و عمل خوشه های فناوری به معرفی یک الگوی ساده برای شکل گیری این ساختار و همچنین کارکردهای بالقوه آنها در کشور پرداخته می شود.

تعداد مقالات و ارجاعات به ثبت رسیده در مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) به عنوان دو شاخص عمده سنجش تولید علم، برای ایالات متحده آمریکا در طول ده سال و اندی بیشتین مقدار را داشته است. تعداد مقالات آمریکا نزدیک به چهار برابر ژاپن (دومین تولیدکننده مقالات علمی) و تعداد ارجاعات آن 3/5 برابر انگلستان (رتبه دوم تعداد ارجاعات) می باشد. در ارزیابی متوسط تعداد ارجاعات به هر مقاله علمی، به عنوان سومین شاخص علم سنجی، آمریکا در مکان ششم قرار دارد. در این خصوص، گینه بیسائو، برمودا، سنگامبیا، رواندا و سویس بالاتر از آمریکا قرار گرفته اند. مدارک موجود بیانگر این واقعیت است که متوسط تعداد ارجاعات به هر مقاله علمی مطلقا نمی تواند ارزیابی درستی از تولید علمی باشد. بررسی تولید علمی به طور جداگانه برای 22 رشته علمی حاکی است که در هر مورد آمریکا سهم اول را در تولید مقاله و همچنین تعداد ارجاعات در سطح جهان دارد. بعلاوه، پزشک بالینی، شیمی و «بیولوژی و بیوشیمی» به ترتیب با 2/23، 7/7 و 5/7 درصد تولید مقالات آمریکا، رتبه های اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند. بیشترین تعداد ارجاعات به مقالات آمریکامتعلق به پزشکی بالینی (9/25 درصد) بوده و «بیولوژی وشیمی» با (8/12 درصد) و «بیولوژی مولکولی و ژنتیک» با (6/10 درصد) در رده های بعدی قرار دارند.

شاخص ها برای اندازه گیری جنبه های اقتصادی و اجتماعی برخی متغیرها که در تجزیه و تحلیل ها و تصمیم گیری ها پر اهمیت هستند، طراحی شده اند. در این میان و با توجه به نقش بخش تحقیقات در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شاخص های تحقیقاتی بدلیل نشان دادن وضعیت، روند تغییرات و عوامل مؤثر بر تحقیقات از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در مقاله حاضر پس از مرور سوابق تحقیق و پژوهش در ایران، نظام تحقیقاتی کشور بعنوان مجموعه ای نظام یافته از اهداف، تصمیم گیری ها و سیاستگذاری ها مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته و در ادامه روند شاخصهای مهم تحقیقاتی (سرمایه گذاری در امر تحقیق و توسعه، نسبت اعتبارات تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی، تعداد محققین پژوهشگران در میلیون نفر جمعیت) در جهان و ایران تجزیه و تحلیل می شود و بر این اساس ضمن تقسیم بندی کشورها به گروه های در حال توسعه، توسعه یافته و پیشرفته، موقعیت ایران در سطح بین المللی مشخص می گردد.

مراجعه به سایت های علمی برای پژوهشگران در علوم مختلف بسیار مرسوم می باشد. موتورهای جستجوگر بسیاری وجود دارند که پژوهشگران را در رسیدن به یافته خود کمک می کنند. در بین موتورهای جستجوگر مختلف، موتور جستجوگر سایروس بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و خواسته های آنها را تا حد زیادی برآورده می کند. سایروس به عنوان یک موتور جستجوگر بسیار قوی علمی، کلمات کلیدی را به صورت خاص در پایگاه های علمی پیدا کرده و در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. سایروس بر خلاف موتورهای جستجوگری نظیر گوگل کاملا اختصاصی عمل کرده و مطالب را به صورت علمی نمایان می سازد. انتخاب سایروس به عنوان بهترین موتور جستجوگر علمی در طی چند سال گذشته موید این موضوع است. با استفاده از آدرس سایروس http://www.scirus.com می توان این موتور جستجوگر را پیدا کرده و سپس جستجوی مورد نظر را انجام داد. با ثبت نام در سایروس و انتخاب نام کاربر و رمز می توان از امکانات استفاده از مقالات به طور کامل، اطلاع از کنفرانس های بین المللی و خلاصه مقالات موجود در آن استفاده نمود. از جمله دیگر شاخص های سایروس، پذیرش صفحات وب دانشمندان از اقصی نقاط دنیا می باشد که بدین وسیله ارتباطی را مابین دانشمندان در رشته های مشترک آنها برقرار می کند.

مؤسسه ملی بهداشت آمریکا (NIH) بیش از یک قرن است که نقش بسیار مهمی را در بهبود سلامت ملی آمریکا ایفاء می کند و بسیاری از اکتشافات بهداشتی و پزشکی پر اهمیت قرن گذشته، نتیجه تحقیقاتی است که به وسیله این مؤسسه حمایت شده است. این مؤسسه سرپرستی و حمایت مالی بسیاری از محققان در تمام ایالت آمریکا و حتی جهان را بر عهده داشته و سرپرست و هدایت کننده یافته های پزشکی است که به منظور بهبود سلامت بشر و بقاء آنها صورت می گیرد.
مؤسسه ملی بهداشت آمریکا تحقیقاتی را که منجر به کسب نتایجی برای بهبود سلامت بیماران، مراقبتهای بهداشتی، بهداشت عمومی و سایر زمینه های پزشکی می شود را حمایت می نماید و دانشمندان این سازمان به بررسی و کشف پیگیری و درمان علمی بیماری های رایج و حتی نادر می پردازند و از تحقیقات بیمارستانی و دانشگاهی تعداد زیادی از ایالات کشور آمریکا حمایت کرده و به قدرتمند نگه داشتن علم پزشکی به تربیت نسل فعلی و آینده محققان می پردازد. مؤسسه مذکور به عنوان یک آژانس فدرال برای تعیین اولویتهای تحقیقاتی دیدگاه های خاصی دارد و به منظور امتیاز دهی به پروژه های تحقیقاتی و تعیین با کیفیت ترین آنها حسب اولویتهای موجود و اختصاص گرانت یک سیستم بررسی کننده رقابتی متشکل از افراد کلا خبره وجود دارد.
تاکنون بیش از صد نفر از دانشمندان فعال در این مؤسسه بعلت اقداماتی که در پیشرفت علم پزشکی انجام داده اند موفق به دریافت جایزه نوبل شده اند.

آیسسکو به عنوان یکی از مجامع علمی، فرهنگی و آموزشی وظیفه مهمی در ایجاد تعامل فرهنگی و علمی بین کشورهای مسلمان برعهده دارد این سازمان که زائیده سازمان کنفرانس اسلامی است می تواند نقطه روشنی در بسط و گسترش علم و فناوری و فرهنگ در میان ملل مسلمان و شناساندن دستاوردهای آن به کشورهای غیر مسلمان باشد.ارتباط تنگاتنگ آن با مجامع دانشگاهی و صاحبان علم و اندیشه بهره گیری از توان و ظرفیت دانشمندان و دانشگاهیان می تواند نقطه شروع رشد وتعالی و بالندگی روزافزون آن در عرصه بین المللی باشد. از سوی دیگر کمیسیون ملی آیسسکو در ایران نیز به عنوان نماینده این سازمان می بایست بیش از گذشته مورد توجه باشد ورای یک سازمان اجرایی و دولتی به وظایف مصرح خود در اساسنامه و مقررات بپردازد و شورای علمی خود را متشکل از دانشمندان و اندیشمندان و جهان دیدگان قرار دهد تا جایگاه خود را هرچه بیشتر از گذشته بیابد. و ترتیبی اتخاذ گردد تا پژوهشگران و اندیشمندان ایرانی بتوانند از مزایای آیسسکو بیشتر بهره مند گردند

آکادمی ملی علوم ایالات متحده آمریکا در سال 1863 توسط رئیس جمهور وقت، آبراهام لینکن تاسیس گشت. این آکادمی نقش مهمی در مشاوره و رایزنی ها با دولت در زمان جنگ جهانی اول و در زمان صلح ایفا نموده است. در سالهای بعد این آکادمی به تاسیس بخشهای دیگری همچون شورای ملی پژوهش (NRC)، شورای ملی مدرسان ریاضی(NCTM)، مرکز آموزش علوم، ریاضیات و مهندسی (CSMEE)، آکادمی ملی مهندسی (NAE) و موسسه تحقیقات پزشکی (IOM) همت گماشت. آکادمی همچنین در حمایت از طرحها و فعالیت های بین المللی با کشورهایی همچون چین، روسیه، مکزیک، آلمان، خاورمیانه و انگلیس مشارکت عمومی داشته است. در حدود 180 نفر از اعضای آکادمی برنده جایزه نوبل هستند که این تعداد بیانگر انتخاب افراد برجسته برای عضویت در آکادمی است. آکادمی ملی علوم سالیانه تعدادی عضو جدید و همکار خارجی را به عضویت می پذیرد. انتشارات آکادمی ملی علوم در قالب چندین نشریه در زمینه تمامی علوم به طور متوسط چند بار در سال منتشر می شوند. این آکادمی با فعالیت های خود نقش کاملا موثری در جهت ارتقای علمی و رفاه جامعه آمریکا ایفا می نماید.