فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 61 (بهار 1397)

یکی از رویدادهای قابل تامل و جریان ساز تاریخ معاصر، مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا (1291- 1312 ق) و اقامت ایشان در این شهر بود. یافته های این پژوهش، نشان می دهد که عواملی نظیر فضای منجمد فکری حاکم بر شهر نجف و دوری گزینی حوزه آموزشی آن از سیاست، عمران و آبادانی شهر سامرا، اندیشه تقریب گرایی شیعه و سنی در شهر با توجه به بافت اجتماعی عمدتا سنی آن، دغدغه ایجاد یک ظرفیت آموزشی جدید و توجه نگاه ها به مهدویت، به مهاجرت میرزای شیرازی به این شهر انجامید. پیامدهای غالب این مهاجرت، تاسیس مکتب آموزشی و فقهی سامرا و تبدیل آن به نقطه ثقل مرجعیت جهان اسلام، اهتمام به امر تصنیف بر اساس نیازمحوری، به صحنه آمدن فقه در امور سیاسی، روشن گری افکار و باورپذیر نمودن غلبه بر تابوی استبداد، شکل گیری اولین حکومت مشروطه مشروعه در لارستان فارس، استعمارستیزی و پرورش شمار انبوهی از علما و دانش آموختگان مبارز و مخالف خوان در جهان اسلام بود.

دکتر سیدحسین نصر کتاب شیعه در اسلام علامه طباطبایی را که به منظور معرفی مبانی فکری و اعتقادی شیعه به جهان غرب نگارش یافته، به انگلیسی ترجمه کرده است. این ترجمه، به گفته مترجم محترم آن، سال ها در دانشگاه های امریکا به عنوان یک منبع شناخت شیعه تدریس شده است. با توجه به برخی مغایرت های اساسی که میان متن اصلی و ترجمه وجود دارد، این تفاوت ها نمی تواند ناشی از «الزامات و اقتضائات ترجمه» بوده باشد. در بیش تر این موارد، اساسا نظر نویسنده دگرگون شده و معانی مورد نظر او به صورت کاملا متفاوت بازتاب داده شده است. برخی از این مفاهیم، فارغ از این که در کتاب شیعه در اسلام به آن ها اشاره نشده، به نظر می رسد به طور کلی از منظومه فکری علامه طباطبایی خارج باشد. در این مقاله، به شیوه تطبیقی، موارد اختلافی به صورت جداگانه ذکر شده و در هر مورد، جدای از توضیحات نگارندگان مقاله، اصل متن فارسی و نیز ترجمه انگلیسی در پی آن آمده است.

کردهای فیلی، گروهی از کردهای شیعه ایرانی تبار ساکن عراق هستند. این گروه قومی مذهبی، در دوران حکومت بعث، به دلیل ایدئولوژی پان عربیسم و نفرتی که حکومت وقت عراق از کردها، تشیع و ایرانیان داشت، آنان را آزار، اذیت و شکنجه می کرد. اوج آزار و اذیت حکومت بعث در مورد کردهای فیلی در دهه های 70 و 80 میلادی صورت گرفت. در این دوران، حکومت عراق از آنان سلب تابعیت نمود، اموالشان را مصادره کرد، جوانانشان را به قتل رساند و زنان و سال خوردگان آن ها را به عنوان معاودین از عراق اخراج نمود. پس از سقوط حکومت بعث و بی اعتبارشدن ایدئولوژی پان عربیسم و ایجاد حکومت جدید در عراق، برای تمام اقوام، قومیت ها و گروه های عراقی، امکان حضور در عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم شده است. این مقاله، تلاش نموده تا ضمن واکاوی پیشینه تاریخی و هویتی کردهای فیلی، جایگاه و نقش کنونی آن ها را در صحنه سیاسی اجتماعی عراق امروز تحلیل و ارزیابی کند. یافته های پژوهش حاضر، نشان می دهند که اگرچه کردهای فیلی تلاش می کنند تا ضمن بازیابی هویت خود، به عنوان شهروندان این کشور، مانند سایر گروه ها و قومیت های عراقی در ساختار سیاسی اجتماعی کشورشان نقش موثری را ایفا نمایند، هنوز محرومیت های تحمیل شده به این گروه در دوران حاکمیت بعثی، به طور کامل از بین نرفته اند.

تاریخ نگاری از نخستین حوزه هایی است که شیعیان بدان توجه کرده اند. در مکتب کوفه به عنوان پیش قراول مراکز علمی شیعه، اولین آثار به نگارش درآمد. این که تاریخ نگاری در نخستین پایگاه خود چه روندی را طی نموده و چه تاثیری بر تاریخ نگاری اسلامی داشته، هدفی است که این نوشتار دنبال می کند. در این نوشتار، روند تاریخ نگاری شیعیان که از سده نخست هجری آغاز گردید، در دو برهه دوران حضور ائمه و دوران پس از غیبت ایشان بررسی گردید. در عصر نخست که دوران مولفان تاریخ نگار محسوب می شود، تاریخ نگاری شکل تخصصی به خود نمی گیرد و این نگاه مورخانه از نیمه قرن دوم، با ظهور مورخان نامی شیعه آغاز می گردد. در دوران غیبت ائمه نیز مساله جزیی نگری در تالیف آثار نمایان گردید. اثرپذیری عالمان و مورخان جهان اسلام در آثارشان از تالیفات تاریخ نگاران مکتب کوفه، از جلوه های اثرگذاری این مکتب بر تاریخ نگاری اسلامی است.

این مقاله، به بررسی کوشش های سیاسی نظامی نزاریان در دوره حسن صباح و در مواجهه با سلاجقه و با در نظر داشتن اوضاع سیاسی بین سال های 484-517 قمری در دوره اقتدار و رهبری حسن صباح می پردازد. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی کتابخانه ای و مبتنی بر منابع مکتوب است. در واقع جنبش نزاری که اولین داعی رودبار با ابداع سیره های جدیدی درون جمعیت اسماعیلیان، فراجبال شمال، غرب و شرق ایران آن را از سال 483 قمری بنیان گذاری کرد، از دوره اوج نفوذ قدرت سلاجقه، خلافت عباسیان و فاطمیان شروع شد و تا هجوم هلاکوخان به نشو و نمای سیاسی خود ادامه داد. نهضت قلاع حسن صباح در این منازعه قدرت، در درون سرزمین سلاجقه، به مواجهه دینی، سیاسی و نظامی با آن ها می پردازد. چنین است که گردش مذهبی حسن صباح از شیعه امامیه به شیعه اسماعیلیه، جلب منفعت از مستنصر فاطمی برای رسیدن به اقتدار سیاسی نظامی در الموت بود. در مقاله حاضر، کوشش های سیاسی نظامی نزاریان و شیعیان اسماعیلیه، با رهبری کاریزماتیک حسن صباح در برابر سلاجقه بررسی می گردد.

کنش گفتار، از موضوعات تحلیل گفتمان است که با کاربست آن، می توان مفاهیم نهفته در ژرف ساخت ها و عبارت ها را آشکار ساخت. این نظریه را ابتدا «آستین» مطرح کرد و سپس با نوآوری های شاگردش «جان سرل» گسترش یافت. پژوهش حاضر، بر اساس مطالعات کیفی و با روش توصیفی تحلیلی، بر آن است تا گزاره های پرسشی در خطبه فدکیه حضرت زهرا " را بررسی نماید. دستاورد پژوهش، بیان گر آن است که از مجموع 31 گزاره پرسشی، تعداد 22 کنش عاطفی و 9 کنش ترغیبی است، در حالی که کنش های اعلامی، تعهدی و اظهاری در این گزاره ها مصداقی ندارند. کاربرد متعدد کنش های عاطفی، نشان از درک عمیق گوینده نسبت به بافت موقعیتی خطبه و شخصیت مخاطبان دارد. آن حضرت با به کارگیری استفهام غیر مستقیم، از زیباترین شکل بلاغی برای انتقال مفهوم مورد نظر بهره جسته اند و با گنجاندن استفهام های مجازی در لابه لای سخنان خود، مخاطب را به اندیشه واداشته اند.

گرفتن مالیات، یکی از مسائل مهم اجتماعی است که امام علی ضمن تبیین ضوابط دریافت آن، کوشیدند تا این فرهنگ را در جامعه نهادینه سازند. آن حضرت با تبیین ضوابط و ظرایف اخذ مالیات برای کارگزاران، در پی آن بودند که با احترام نهادن به حقوق مردم، آنان را هر چه بیش تر به پرداخت مالیات تشویق نمایند و بر این اساس در حکومت خود، طرحی نو از اخذ مالیات ترسیم نمودند؛ به این معنا که مالیات دهندگان، پرداخت آن را به عنوان یک تکلیف شرعی و در ردیف دیگر واجبات الهی هم چون نماز و روزه و نه به مفهوم زورگیری و باج دادن، با رضایت خاطر تمام به عهده گیرند. با تامل در نامه 25 نهج البلاغه، روشن می شود که این دستورالعمل امام، ضمن تبیین فرهنگ اخذ مالیات، تلاشی است به منظور اصلاح در شیوه گرفتن مالیات که در دوران خلیفه نخست انجام می گرفته است؛ اصلاحی که بر مبنای انتظار اسلام از مسلمانان است؛ یعنی در اسلام، انجام دادن وظیفه بر اساس آگاهی و ایمان است نه از سر جبر و هراس. از این رو، در باور امام علی، کارگزاران زکات را حتی حق تعرض به منکران زکات نیست. در این مقاله، تلاش شده است که با شیوه توصیفی تحلیلی، از یک سو فرهنگ اخذ مالیات در دولت امام علی و از سوی دیگر تعارض اجرایی آن با نحوه گرفتن مالیات در دولت های پیشین تبیین شود.