نشریه اکوبیولوژی تالاب
سال یازدهم شماره 1 (پیاپی 39، بهار 1398)

رودخانه ها به عنوان منبع طبیعی و سطحی تامین آب شرب و کشاورزی دارای اهمیت زیادی هستند. با وجود صنایع بزرگ، توسعه کشاورزی و فعالیت های انسانی کیفیت آب رودخانه تغییر می کند. بنابراین مطالعه و پایش کیفیت آب رودخانه ها ضروری است. این تحقیق در ایستگاه ملاثانی روی رودخانه کارون در بازه زمانی از سال 1346تا 1395 انجام شده است که هدف ارزیابی روند تغییراتTH، EC وTDSو نیز ارائه روابط جدید برای محاسبه مقدار این متغیرها با استفاده از روش رگرسیونی و مقایسه دقت این روابط با استفاده از منحنی ROCبوده است.EC  و TDS ارتباط یکسانی با THبر اساس ضریب همبستگی دارند.So4  و Ca دارای اثر بیشتری بر روی THنسبت به سایر آنیون ها و کاتیون ها هستند. مقدارخطای تعادل بار یونی 001192/0 به دست آمد که نشانه درستی داده ها است. Cl وNaغالب بر TDS می باشند. ولی بر اساس نمودار همبستگی تاثیر سدیم بیشتر است. در طول مدت دوره آماری، TH،EC وTDS روند افزایشی داشته اند و سبب کاهش کیفیت آب رودخانه کارون گردیده اند. نتایج حاصل با سطح زیر منحنی ROC بالاتر از 8/0برای TDSوبالاتر از9/0برای TH بیانگر دقت بالای روابط جدید که در این تحقیق به دست آمده اند، بوده است.مقدار متغیر Kellyبرابر98/0 به دست آمد. بنابراین کیفیت آب در مرز مطلوب و نامطلوب است. مقدار نسبت خطر منیزیمی 82/17درصد حاصل شد. لذا کیفیت آب در حد مطلوب به جهت شرب و کشاورزی می باشد. در مجموع، با رعایت مجموعه ای از احتیاط ها و ملاحظات می توان از آب رودخانه کارون برای مصارف شرب و کشاورزی، در محدوده ملاثانی استفاده کرد.

شناخت شاخص های زیست شناسی ماهیان در برنامه ریزی های حفاظت از زیست بوم از اهمیت بسزایی برخوردار است. ماهی سمیعی Alburnoides samiii ازجمله فراوان ترین ماهی های رودخانه ای حوضه جنوب غربی دریای خزر است. این مطالعه به منظور مقایسه تفاوت های ریختی ماهی خیاطه در بالادست و پایین دست سد رودخانه سفیدرود با استفاده از روش لندمارک محور شبکه ای تراس در آبان ماه 1393 به اجرا درآمد. درمجموع تعداد 60 قطعه ماهی (30 قطعه مربوط به ایستگاه بالادست سد و 30 قطعه مربوط به ایستگاه پایین دست سد) توسط الکتروشوکر صید گردید. 14 نقطه روی بدن ماهیان انتخاب شد و 91 فاصله بین این نقاط بر روی سمت چپ بدن آن ها اندازه گیری شد. در نتایج ریخت سنجی ابتدا داده ها با استفاده از فرمول Beacham استاندارد شدند، سپس اختلافات ریختی آن ها تحت آزمون تحلیل عاملی و تحلیل تابع متمایزکننده قرار گرفت. نتایج حاصل از آزمون تحلیل عاملی نشان داد که ماهیان خیاطه در 4 مولفه اصلی صفات ریختی از یکدیگر متمایز شده اند. نتایج آنالیز تحلیل تابع متمایزکننده مشخص نمود که گروه بندی ریختی افراد به میزان 1/97 درصد صورت گرفته است. دلیل تمایز جمعیت ماهیان بالادست و پایین دست سد، احتمالا می تواند مربوط به اثر سد بر زیستگاه و درنتیجه فاکتورهای ریختی باشد. نتایج این تحقیق می تواند در برنامه ریزی های مدیریت شیلاتی مورداستفاده قرار گیرد.

با توجه به تقاضای روزافزون مردم به تفرجگاه ها و مراکز تفریحی، تحلیل های اقتصادی و اجتماعی و بررسی کامل خواسته های مردم جهت فراهم آوردن امکانات و تسهیلات لازم، امری ضروری است. این تحقیق در سال 1394 با استفاده از روش هزینه- سفر منطقه ای، جهت ارزش گذاری اقتصادی تفرجگاه تالاب بامدژ، صورت گرفت. این روش بر مبنای استفاده از نقشه، دیدگاه و خصوصیات اقتصادی- اجتماعی بازدیدکنندگان از تفرجگاه و نیز افزایش هزینه و مسافت دسترسی به منطقه بوده است. در این تحقیق با نظر کارشناسان و محققان محیط زیست در خصوص تالاب بامدژ و با توجه به فرمول آماری، روایی و پایایی پرسشنامه های انتخابی تائید و ضریب آلفای کرون باخ آن 72/0 تعیین شد. حجم جامعه ی آماری نیز با نظر کارشناسان آماری و محققان محیط زیست در خصوص تالاب بامدژ با تعداد 386 نفر انتخاب شد که از این تعداد، 338 نفر پاسخنامه ها را به طور صحیح و کامل و قابل استفاده تحویل دادند. اطلاعات به دست آمده از پرسشنامه های تکمیل شده توسط بازدیدکنندگان و محاسبات آماری بر اساس پراکنش خواستگاه بازدیدکنندگان و تخمین هزینه های سفر نشان داد علیرغم ارزش بسیار بالای تالاب، این تفرجگاه دارای ارزش اقتصادی - تفرجی پایینی است. در این بررسی چون منطقه ازنظر تفرجی بررسی شده، مواردی چون امکانات رفاهی و بهداشتی، روشنایی در منطقه و دور از جاده اصلی بودن، استقبال از این منطقه را از منظر تفرجی کاهش داده، (البته این امر از ارزش و اهمیت تالاب نمی کاهد؛ چون تالاب ها غیر از ارزش تفرجی دارای ارزش های دیگری نیز هستند). در این مطالعه ارزش اقتصادی تفرجگاهی تالاب بامدژ، 533/515/333 ریال برآورد شد. نتایج حاصل از این تحقیق، اطلاعات ارزشمندی را جهت دستیابی به ارتقاء سطح تفرجگاهی تالاب بامدژ فراهم می آورد و می تواند برای تصمیم گیران در سطح کلان، نتایج مفیدی در برداشته باشد.

تالاب شادگان بزرگ ترین تالاب ایران و ازجمله تالاب های بااهمیت بین المللی است که در حوضه آبریز رودخانه جراحی و در شمال خلیج فارس قرار دارد. این تالاب با برخورداری از تنوع زیستی بالا، نقش مهمی در عملکرد های هیدرولوژیکی منطقه و خلیج فارس ایفا می کند. در سال های گذشته، رژیم آبی تالاب به دلیل خشک سالی، استحصال آب برای طرح های توسعه بالا دست، ورود زه آب واحد های نیشکر و آبیاری، در معرض تغییرات کمی و کیفی قرارگرفته است. علاوه بر این حداقل جریان ورودی به تالاب ازلحاظ کیفیت آب تالاب و اکسیژن محلول آب تالاب تاثیرگذار می باشد. در این پژوهش به منظور بررسی وضعیت سلامت تالاب شادگان ازلحاظ تامین نیاز آب زیست محیطی با استفاده از مدل HEC-EFM دو دوره آماری شامل شرایط طبیعی (پیش از احداث سد مارون) از فروردین سال 1370 تا شهریورماه سال 1378 و شرایط کنترل شده توسط سد مارون (پس از احداث سد) که از مهرماه سال 1378 تا شهریور سال 1387 می باشد بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که اگر نیاز آبی زیست محیطی تالاب شادگان بیشتر از 7/4 مترمکعب بر ثانیه و کمتر از 4/7 مترمکعب بر ثانیه باشد، در دوره قبل از ساخت سد (رژیم جریان طبیعی) تالاب شادگان در وضعیت مطلوب نبوده ولی بعد از ساخت سد در شرایط مطلوب ازلحاظ تامین نیاز آبی زیست محیطی می باشد ولی اگر نیاز آبی زیست محیطی تالاب شادگان بیشتر از 4/7 مترمکعب بر ثانیه باشد، وضعیت تالاب در شرایط قبل و بعد از ساخت سد مطلوب نمی باشد. همچنین رژیم جریان ورودی به تالاب در زمان بحرانی تالاب ازلحاظ تامین نیاز آب زیست محیطی، بعد از ساخت سد مارون نسبت به زمان عدم وجود آن بهبودیافته است. بنابراین سد مارون ازلحاظ تامین نیاز آب زیست محیطی در زمان بحرانی تالاب، تاثیر مثبتی داشته است.

یکی از مشکلات عمده زیست محیطی در جهان آلودگی با فلزات سنگین می باشد که برای حذف فلزات سنگین و ایجاد محیط زیست پایدار از فن آوری نوین گیاه پالایی استفاده می شود. لذا به منظور بررسی توان گیاه پالایی گیاهان زینتی آبزی در محیط های آبی آزمایشی به صورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوک کامل تصادفی با دو فاکتور و سه تکرار انجام شد. در این آزمایش، 4 گیاه شامل نخل مرداب، عدسک آبی، سنبل آبی و گل اختر در 5 محیط آبی آلوده شامل رودخانه گهررود، زرجوب، آبگیر عینک، تالاب انزلی و شاهد (دارای فلزات کادمیوم، کروم، سرب و روی) موردمطالعه قرار گرفت. فلزات سنگین شامل سرب، نیکل، کادمیوم و روی با استفاده از دستگاه ICP مورداندازه گیری قرار گرفتند. همچنین میزان ازت، پرولین و پروتئین هم مورد ارزیابی واقع شد. نتایج نشان داد که بیشترین میزان جذب فلزات سرب، نیکل، کادمیوم و روی مربوط به فروند عدسک آبی بوده است. براساس نتایج به دست آمده از اثر آب های آلوده بر میزان جذب عناصر سنگین، بیشترین میزان جذب کادمیوم، سرب و روی و همچنین بیشترین میزان پروتئین، پرولین و نیتروژن مربوط به تیمار شاهد بوده است. به طورکلی براساس نتایج این پژوهش می توان بیان داشت که عدسک آبی برای گیاه پالایی اکثر فلزات سنگین مناسب می باشد.

هدف از اجرای این پژوهش بررسی ژئوشیمی رسوبات معلق ناشی از سیلاب های ورودی به تالاب هامون بود. بدین منظور نمونه هایی از رسوبات معلق سیلاب های ورودی از کشور افغانستان در ابتدای رودخانه هیرمند و همچنین از رسوبات سطحی بستر ورودی به تالاب هامون برداشت شد. این نمونه ها در محیط آزمایشگاه بر اساس روش xrf تجزیه و تحلیل شد و غلظت عناصر Ni، Cu، Cr، As، Zn، Pb، Ce، Co، V، Y و Mo مورد بررسی قرار گرفت. علاوه بر این با استفاده از مطالعات صورت گرفته در کشور افغانستان، نقشه های زمین شناسی و تصاویر ماهواره ای، منشاء ژئوشیمی این عناصر در کشور افغانستان تعیین شد. با توجه به اینکه عناصر فلزی و شبه فلزی اهمیت زیادی در رابطه با آلودگی های زیست محیطی دارند انواع آنها مورد بررسی قرار گرفت. با استفاده از شاخص زمین انباشت (Igeo)، میزان آلودگی این عناصر نیز تعیین شد. محاسبه شاخص ژئوشیمیایی مولر در طبقه بندی شدت آلودگی رسوبات نشان داد که رسوبات حمل شده به تالاب هامون نسبت به عناصر Ni، Pb، Mo، Zn، As،Cu ، Cr، Y و V درجاتی از آلودگی (به ترتیب 12/1، 01/1، 88/0، 71/0، 66/0، 6/0، 53/0، 38/0 و 16/0) را دارد و نسبت به عناصر Ce و Co غیر آلوده است. همچنین یافته ها نشان داد که عوامل زمین ساختی و فعالیت های انسانی از مهم ترین علل آلودگی رسوبات معلق به عناصر مورد ارزیابی می باشد.

آلودگی جیوه به دلیل انباشت در بافت و اثرات قابل انتقال به انسان از طریق زنجیره غذایی، تبدیل به یک مشکل جهانی شده است و بنابراین خطر بالقوه ای را برای سلامت پرندگان آبزی و انسان هایی که آن ها را مصرف می کنند، ایجاد می کند. میزان جیوه کل در کبد، کلیه، عضله سینه ای و پر در اردک سرسبز (Anas platyrhynchos) تالاب بین المللی کانی برازان در استان آذربایجان غربی ارزیابی شد. برای این منظور، شانزده اردک سرسبز (11 نر و 5 ماده) توسط شکارچیان در پاییز 1393 به طور تصادفی به ضرب گلوله شکار شد. غلظت های جیوه با استفاده از دستگاه جذب اتمی کوره گرافیت اندازه گیری شدند. میانگین غلظت جیوه در کبد، کلیه، عضله و پر به ترتیب 21/0، 15/0، 08/0 و 19/0 میلی گرم بر کیلوگرم وزن خشک بود. بین غلظت جیوه در پر با کلیه (001/0<P) و عضله (05/0<P) اختلاف معنی داری مشاهده شد. میزان غلظت جیوه برای همه بافت های پرنده های ماده در مقایسه با نرها بیشتر بود، اما اختلاف معنی داری یافت نشد (05/0>P). در این مطالعه، غلظت جیوه در بافت های اردک سرسبز کم تر از حداکثر حد مجاز WHO و FAO بود.