پژوهشنامه علم سنجی
پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1396)

پژوهش حاضر با مطالعه مراکز علم سنجی دانشگاه های علوم پزشکی، به شناسایی و طبقه بندی اهداف، مخاطبان و چالش هایی که این مراکز با آنها روبه رو هستند می پردازد.

این تحقیق از نوع کیفی کاربردی علم سنجی است که به روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری شامل خبرگان و همچنین دست اندرکاران فعالیت های علم سنجی در دانشگاه های علوم پزشکی است. تحقیق حاضر از نوع کیفی است و گردآوری اطلاعات با استفاده از تکنیک مصاحبه بین جامعه آماری صورت گرفته است.  

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل محتوای کیفی مصاحبه ها به سبک گرانددتئوری، منجر به استخراج دو مقوله اصلی به عنوان اهداف مراکز علم سنجی شامل «برنامه ریزی و نگاشت علمی-پژوهشی» و «توسعه و ارتقای سطح پژوهش» شده است. همچنین مخاطبان شناسایی شده برای مراکز علم سنجی در دو گروه اصلی «مخاطبان درون دانشگاهی» و «مخاطبان برون دانشگاهی» تقسیم شدند. چالش های پیش روی مراکز علم سنجی نیز در دو مقوله اصلی: «چالش های مرتبط با رسمیت و ساختار سازمان» و «ترجمان دانش» شناسایی و استخراج شدند.

شناسایی و دسته بندی اهداف، گروه های مخاطب و همچنین تعیین مشکلات پیش روی مراکز علم سنجی گام های اولیه در راستای بهینه سازی این مراکز و کاربردی کردن آنها هستند که درمجموع باعث کمک به پژوهش و تولید علم در دانشگاه های علوم پزشکی خواهند شد.

که بیش از نیمی از پایان نامه های حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی به مرحله انتشار نرسیده اند و این مسئله که بیش از یک سوم مقالات مستخرج در هدف از این پژوهش، بررسی وضعیت انتشار مقالات برگرفته از پایان نامه های کارشناسی ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی، دفاع شده در فاصله سال های 1380 تا 1392 است. روش شناسی: پژوهش حاضر از نوع توصیفی کتاب سنجی است و با استفاده از کتابخانه ای انجام گرفته است. بدین منظور اطلاعات مربوط به 1237 پایان نامه از "فهرست پایان نامه های کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه های ایران"، "پایگاه اطلاعات پایان نامه های ایران" و" پایگاه پایان نامه های علم اطلاعات و دانش شناسی" جمع آوری شد و نشر مقالات برگرفته از آنها در دو پایگاه "مگ ایران " و "نورمگز" مورد جستجو قرار گرفت و اطلاعات لازم برای تجزیه و تحلیل های بعدی به نرم افزار "اکسل" منتقل شد. مطالعه روند استخراج مقاله از پایان نامه های کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی در بازه زمانی مورد نظر نشانگر رشد نمایی با ضریب رشد 13. 1 است. در بررسی وضعیت استخراج مقاله از پایان نامه های کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی مشخص شد که نتایج بیش از نیمی از پایان نامه های این حوزه (61 درصد) منجر به تولید مقاله نشده اند و فقط 39 درصد پایان نامه ها به تولید 508 مقاله منتهی شده اند که از آن میان 95 درصد پایان نامه ها نتایج خود را در قالب یک مقاله منتشرکرده اند. این واقعیت مجلات سایر حوزه ها منتشر شده اند، برای سیاست گذاران علمی این حوزه جای تامل دارد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی صحت استنادی مقالات منتشرشده در فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات در بازه های زمانی 1394-1392 (شماره های 75 الی 83) بود. روش شناسی: پژوهش از لحاظ هدف کاربردی است که به روش های تحلیل استنادی و کتابخانه ای انجام شده است. جامعه پژوهش شامل 108 مقاله فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات در سال های 1394-1392 است که 2700 استناد دریافت کرده اند. با استفاده از فرمول کوکران با ضریب اطمینان 7. 95 درصد تعداد 436 استناد به عنوان نمونه برای بررسی صحت استنادی و میزان مطابقت با شیوه نامه ایران انتخاب شدند، اما با توجه به اینکه برخی از مقالات تعدادی از استنادات را نداشتند تعداد 392 استناد مورد بررسی قرار گرفتند، به این منظور، از هر مقاله تعداد 4 استناد بر اساس مولفه های نوع مدرک و زبان مدرک بررسی شدند. روش گردآوری داده ها، مشاهده مستقیم و جستجوی استنادها از طریق پایگاه های اطلاعاتی و موتورهای جستجو است، داده ها در سیاهه وارسی که بر اساس کار آزاده، واعظ و قریب (1388) تهیه شده بود، وارد شد.       یافته های پژوهش نشان داد که از 392 استناد مورد بررسی 269 استناد (62. 68 درصد) فاقد هرگونه خطای استنادی بودند، همچنین مقاله های استنادی نسبت به کتاب های استنادی و منابع استنادی لاتین نسبت به منابع استنادی فارسی خطای استنادی بیشتری داشتند. از میان شماره های منتشرشده پردازش و مدیریت اطلاعات از سال های 1392 الی 1394 فصلنامه شماره 76 دارای بیشترین خطای استنادی و فصلنامه شماره 83 دارای کمترین خطای استنادی بودند. نتایج پژوهش نشان داد که استنادهای پژوهش نامه پردازش و مدیریت اطلاعات نسبت به پژوهش های انجام شده در ایران وضعیت صحت استنادی مطلوب تری دارند. عوامل مختلفی را می توان در بروز خطای استنادی دخیل دانست از جمله؛ عدم آگاهی دانشجویان از اهمیت یکدستی استنادها در آثار علمی، آشنانبودن پژوهشگران با نرم افزارهای مدیریت منابع و مآخذ مثل (اندنوت، پژوهیار و غیره) به منظور مدیریت بهینه استناددهی در پایان نامه ها و کپی برداری از استنادها برشمرد.

پژوهش حاضر به بررسی تولیدات علمی جهان در حوزه کتابخانه دیجیتالی، بر اساس شاخص های علم سنجی در پایگاه Web of science پرداخته است. روش شناسی: این مطالعه، از نوع کاربردی است که با استفاده از روش کتابخانه ای انجام شده و کلیه تولیدات علمی نمایه شده در حوزه کتابخانه دیجیتالی، بین سال های 2015-1992 در این پایگاه استنادی جامعه پژوهش را تشکیل داده است.       یافته های پژوهش نشان داد امریکا و انگلستان به ترتیب دو کشور پیشتاز تولید علم در حوزه کتابخانه های دیجیتالی هستند و ایران رتبه 30 جهانی را دارد. بیشترین تولیدات این حوزه مربوط به شاخه موضوعی علوم کامپیوتر (سیستم های اطلاعاتی) بوده و کتابداری و علم اطلاعات در جایگاه دوم جای گرفته است. نویسنده برتر این حوزه Edward Fox با 26 اثر بوده و دکتر علی شیری با کسب رتبه 23 جهانی چهره ایرانی در حوزه کتابخانه دیجیتالی در سطح بین المللی مطرح است. علی رغم جوان بودن این حوزه تا سال 2006 با رشد متناسبی در زمینه انتشار مقالات علمی در این حوزه روبه رو بوده است، اما از سال 2006 روند تولیدات علمی دچار افت شده است. با توجه به رشد و گسترش این گونه کتابخانه ها فقدان پشتوانه علمی قوی، در آینده آنها حتما تاثیرات نامطلوبی را خواهد داشت.

هدف پژوهش حاضر سنجش وضعیت شاخص اچ اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در پایگاه استنادی اسکوپوس می باشد. در این پژوهش شاخص اچ اعضای هیئت علمی دانشگاه به تفکیک جنسیت، مرتبه علمی، حوزه موضوعی و دانشکده موردسنجش قرار گرفته است. روش شناسی: این پژوهش از نوع مطالعات علم سنجی است که با استفاده از روش کتابخانه ای و تکنیک ارزیابانه به انجام رسیده است. جامعه آماری پژوهش را 553 نفر عضو هیئت علمی تمام وقت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران تشکیل داده اند.      یافته ها نشان داد که بیش از 74 درصد اعضای هیئت علمی دارای شاخص اچ برابر صفر می باشند و میانگین شاخص اچ مردان دو برابر زنان است و همچنین میانگین شاخص اچ اعضای هیئت علمی به تفکیک مرتبه علمی به ترتیب از بیشتر به کمتر به دانشیاران، استادان، استادیاران و مربیان تعلق دارد و یافته ها نشان دادند که بین میانگین شاخص اچ در بین مردان و زنان، حوزه های موضوعی و مرتبه های دانشگاهی تفاوت معنی داری وجود دارد. اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران با توجه به شاخص اچ بسیار ضعیف اند و اکثر آنان تعداد کل انتشارات و استناداتشان نیز در سطح پایینی قرار دارند.

هدف مقاله حاضر بررسی وضعیت مقالات مروری نظام مند حوزه علوم پزشکی ایران بر اساس شاخص های علم سنجی می باشد. روش شناسی: پژوهش حاضر با رویکرد کمی و استفاده از نرم افزارها و فنون علم سنجی و آمار توصیفی، به بررسی 382 مقاله مروری نظام مند حوزه پزشکی ایران در بازه زمانی 1970 لغایت 14 ژوئن 2016 میلادی در پایگاه Web of Science پرداخته است. درمجموع ایران با 421 مقاله مروری نظام مند در رده 22 کشور جهان قرار دارد. نتایج نشانگر رشد این نوع مقالات طی سال های مورد بررسی می باشد به طوری که در فاصله سال های 2006 تا 2015، تعداد این مقالات 21 برابر شده است. بیشترین مقالات مروری حوزه پزشکی ایران به گروه موضوعی پزشکی عمومی و داخلی تعلق دارد. از نظر همکاری های علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد بیشترین میزان همکاری را با سازمان های خارجی داشته و کشورهای آمریکا، ایتالیا، فرانسه و آلمان نیز بیشترین نقش را در تولید مقالات مروری پزشکی ایران داشته اند. از مجموع ده نشریه ای که بیشترین مقالات مروری ایران را منتشر کرده اند، 6 نشریه توسط سازمان های داخلی و تنها 4 نشریه متعلق به سایر کشورهاست. با توجه به اهمیت این نوع مقالات در سیاست گذاری حوزه سلامت و در تصمیم گیری های بالینی و رشد روزافزون این نوع مقالات، برنامه ریزی لازم به منظور توجه و سرمایه گذاری بیشتر نسبت به این نوع مقالات ضروری است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی وضعیت تولیدات علمی کشورهای خاورمیانه در حوزه هوش مصنوعی طی سال های 1996 تا 2014 میلادی و میزان پیشرفت علمی آنهاست. روش شناسی: این پژوهش از نوع پژوهش های توصیفی- کاربردی علم سنجی است که با استفاده از روش کتابخانه ای به انجام رسیده است. با جستجوی انجام شده در پایگاه اسکوپوس، درمجموع 376709 مدرک طی محدوده سال های مربوطه در حوزه موضوعی موردنظر به دست آمد. سپس از طریق سایمگو و نمایه نوآوری جهانی و با استفاده از نرم افزار اکسل تحلیل های لازم روی آنها انجام گرفت. یافته ها نشان داد که کشورهای خاورمیانه، تنها 03. 4 درصد انتشارات جهان در حوزه هوش مصنوعی را به خود اختصاص داده اند. ایران از نظر تعداد تولیدات علمی و تعداد مدارک قابل استناد در رتبه 17 جهانی و با تولید 5156 مدرک دارای رتبه اول در خاورمیانه است. در زمینه همکاری با سایر کشورها و از نظر شاخص های هیرش، تعداد استنادهای تعلق گرفته، تعداد استناد در هر مدرک و پیشرفت علمی رژیم اشغالگر قدس و از نظر تعداد خوداستنادی، ترکیه جایگاه نخست را در بین کشورهای منطقه دارند. کشور ایران رتبه اول را در خاورمیانه از نظر تعداد تولیدات علمی در حوزه موضوعی هوش مصنوعی داراست اما از نظر وضعیت استنادی، مشارکت بین المللی در تولید علم و پیشرفت علمی نیاز به تقویت و توسعه دارد.

پژوهش حاضر درنظر دارد با مطالعه و مقایسه موضوعات مشارکت کننده در تولیدات علمی مرتبط با فناوری های هم گرا در کشور ایران در سال های 2001 تا 2015، اشتراک و افتراق زیرحوزه های مرتبط با هریک از چهار حوزه نانو، فناوری اطلاعات، علوم اعصاب شناختی و علوم زیستی را نشان دهد. روش شناسی: این پژوهش بر اساس هدف، از نوع توصیفی- کاربردی علم سنجی است که با استفاده از روش های تحلیل محتوا و کتابخانه ای انجام شده است. مبنای تجزیه و تحلیل ها نیز مقالات نمایه شده ایران در پایگاه استنادی بین المللی اسکوپوس است. بیشترین فراوانی مقالات ایران در حوزه فناوری های هم گرا به ترتیب به حوزه زیستی، نانو، اطلاعات و شناختی اختصاص داشته است. بالاترین میزان رشد مقالات حوزه های مورد مطالعه در سال 2015 نسبت به سال 2001 به حوزه نانو، فناوری اطلاعات، علوم اعصاب شناختی و علوم زیستی مربوط بوده است. تنوع و پراکندگی موضوعی مقالات نانو و زیستی بیش از سایر حوزه هاست و علوم شناختی از کمترین تنوع موضوعی برخوردار است. زیرحوزه های «شیمی زیستی، ژنتیک و زیست شناسی مولکولی»؛ «پزشکی»؛ «علوم رایانه»؛ «مهندسی» و «دارو، سم شناسی و داروشناسی» از جمله موضوعاتی هستند که بین چهار حوزه مورد مطالعه، مشترک بوده و در تولید مقالات آنها مشارکت داشته اند. «شیمی» و «علم مواد» از زیرحوزه هایی هستند که به شدت می توانند بر رشته های نانو، زیستی و اطلاعات تاثیرگذار باشند.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط میان هم انتشاری دانشگاه و صنعت با تجاری سازی دانش در قالب اسپین آف در ایران می باشد. روش شناسی: این پژوهش با رویکرد علم سنجی و استفاده از روش پژوهش اسنادی، هم انتشاری صنعت و دانشگاه ایران را در پایگاه وب آو ساینس در بازه زمانی 2010 تا 2014 محاسبه کرده و ارتباط آن را با اسپین آف هایی که توسط دانشگاه های ایران در دوره پنج ساله 1389 تا 1393 شکل گرفته اند مورد بررسی قرار داده است. به منظور بررسی این ارتباط، از روش آماری هم بستگی اسپیرمن استفاده شده است. نتایج حاصل از تحلیل آماری نشان داد که در تمامی این سال ها تعداد هم انتشاری دانشگاه های ایران با تعداد اسپین آف های برگزارشده توسط این دانشگاه ها ارتباطی قوی داشته است. به عبارت دیگر، هم انتشاری بیشتر، به شکل گیری اسپین آف های بیشتری منجر شده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، می توان سیاست های پژوهشی را به گونه ای اتخاذ نمود که همکاری پژوهشی میان دانشگاه ها و بخش تحقیق و توسعه در صنایع، در قالب هم انتشاری افزایش یابد و از این طریق منجر به گسترش تجاری سازی دانش دانشگاهی گردد. پژوهش های مشترکی که سودآوری تجاری دارند، می توانند علاوه بر تقویت پیوند میان صنعت و دانشگاه، نیازهای شغلی هردو گروه را برآورده سازند. بر این اساس از طریق تمرکز بر پژوهش های مشترک، می توان به تجاری سازی دانش دست یافت.

این پژوهش، تحلیل میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان در سطوح استانی و ملی و تدوین الگوی هم افزایی اقتصاد دانش بنیان در شرکت های صنعتی ایران است. روش شناسی: این پژوهش از نوع پژوهش های کاربردی علم سنجی است که با استفاده از رویکرد مارپیچ سه گانه، نظام های نوآوری استانی و ملی ایران بر مبنای توزیع جغرافیایی، فناورانه و سازمانی شرکت های صنعتی اندازه گیری شدند. جامعه این پژوهش تعداد 46150 شرکت صنعتی است که بر مبنای کد رده بندی NACE به سه دسته فناوری بالا، فناوری متوسط-بالا و خدمات دانش محور تقسیم شدند. به منظور استخراج عوامل موثر در هم افزایی اقتصاد دانش بنیان، پنل دلفی دومرحله ای با حضور 12 صاحب نظر تشکیل شد و تعداد 10 مولفه موثر در اقتصاد دانش بنیان شامل جمعیت، نرخ رشد، نرخ اشتغال، نرخ باسوادی، نرخ مشارکت اقتصادی، ضریب نفوذ اینترنت، تعداد دانشجویان، تعداد دانشگاه، تولید علمی و میزان صادرات شناسایی شد و با تکنیک معادلات ساختاری روابط آنها با هم افزایی اقتصاد دانش بنیان در قالب الگو طراحی شد. بر مبنای مدل مارپیچ سه گانه، مقادیر (میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان) محاسبه شده ایران در سطح ملی علامت منفی دارند (005. 0- بیت)، این در حالی است که میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان در 23 استان از 31 استان، به شدت مثبت بودند که این مسئله وضعیت نامطلوب اقتصاد دانش بنیان را خصوصا در سطوح استانی نشان می دهد. از بین عوامل مستقل در طراحی الگو، تنها دو عامل جمعیت و میزان دانشجو بر میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان در شرکت های صنعتی رابطه معنادار را نشان دادند. یافته های حاصل از بخش مارپیچ سه گانه نشان داد که تجمع ملی آشکارا بر هم افزایی سیستم می افزاید. به عبارت دیگر، در ایران یک سیستم نوآوری ملی به شدت مجتمع پیش بینی می شود. از طرفی، از میان 10 عامل موثر در الگوی هم افزایی اقتصاد دانش بنیان، عامل جمعیت تاثیر معنادار مثبت در میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان نشان می دهد و عامل تعداد دانشجو تاثیر معنادار منفی را با میزان هم افزایی اقتصاد دانش بنیان نمایان می سازد و سایر عوامل تاثیر معنادار را نشان نمی دهد که دلایل آن به تفصیل در مقاله بحث شده است.