پژوهشنامه علم سنجی
پیاپی 7 (بهار و تابستان 1397)

اشتراک گذاری داده های پژوهشی یکی از عوامل اصلی پیشبرد علم و توسعه پژوهش می باشد و فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و جنبش دسترسی آزاد نقش مهمی در توسعه این حوزه داشته اند. هدف پژوهش حاضر مطالعه علم سنجی مقالات حوزه اشتراک گذاری داده های پژوهشی در پایگاه و ب آو ساینس (WOS) طی بازه زمانی 1970 لغایت 15 می 2016 میلادی است. روش شناسی: پژوهش حاضر با رویکرد کمی و با استفاده از فنون و نرم افزارهای علم سنجی به بررسی و تحلیل مقالات این حوزه پرداخته است.     نتایج نشان داد که طی سال های اخیر مقالات اشتراک گذاری داده ها از رشد سریعی برخوردار بوده است. رشد تولیدات نشان می دهد که گروه های موضوعی حوزه پزشکی، علوم زیستی و علم اطلاعات و دانش شناسی رشد قابل توجهی در این حوزه داشته اند. کشور آمریکا بیش از 50 درصد تولیدات این حوزه را تولید کرده است. حدود 27 هزار نویسنده، 6742 سازمان، 3500 نشریه و 142 کشور مقالات این حوزه را منتشر کرده اند. مقالات این حوزه در 231 گروه موضوعی پایگاه وب آو ساینس نمایه شده است که 20 گروه موضوعی برتر بیش از 90 درصد تولیدات این حوزه را منتشر کرده اند. به نظر می رسد به دلیل ماهیت و مزایای اشتراک گذاری داده های پژوهشی در تولید علم و توجه جوامع علمی به این پدیده، در آینده ای نزدیک شاهد تمایل بیشتر پژوهشگران و جوامع علمی به اشتراک گذاری داده های پژوهشی در جهان و توجه بیشتر به الزامات فنی، فرهنگی و ساختاری مورد نیاز توسط ذی نفعان این حوزه باشیم.

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت تولید علم ایران در حوزه علوم طی سال ها پس از انقلاب اسلامی و مقایسه آن با وضعیت تولید علم جهان، همچنین تعیین سهم ایران از تولید علم جهان در حوزه علوم و هر یک از رشته های زیرمجموعه آن (شاخه های 22گانه علوم) در کشور در همین مدت است. روش شناسی: این پژوهش از نوع کاربردی علم سنجی است. جامعه مورد پژوهش شامل کلیه تولیدات علمی نمایه شده ایران و جهان در نمایه استنادی علوم (SCI) در سال های 2016-1980 بوده است. تعداد کل تولیدات علمی ایران در حوزه علوم طی دوره مورد مطالعه 267626 مدرک و تعداد کل تولیدات علمی جهان در همین مدت به میزان 40297747 مدرک است که به شیوه سرشماری تمامی آنها مورد مطالعه قرار گرفتند.     نتایج بررسی شاخص  Yiکه به وضعیت شاخه های مختلف علوم در یک کشور می پردازد نشان داد که به ترتیب شاخه های شیمی (با 95. 16 درصد کل تولید علم ایران)، پزشکی بالینی (با 84. 14 درصد کل تولید علم ایران)، مهندسی (با 80. 12 درصد کل تولید علم ایران)، فیزیک (با 7. 8 درصد کل تولید علم ایران) و علوم مواد (با 20. 7 درصد کل تولید علم ایران) در بین شاخه های 22گانه عملکرد بهتری نسبت به دیگر شاخه ها داشته اند و این 5 شاخه بیشترین سهم را از تولید علم ایران به خود اختصاص داده اند. شاخص Xi که به بررسی وضعیت سهم یک کشور از تولید علم جهان در هر یک از شاخه های مختلف علوم می پردازد نیز نشان داد که به ترتیب شاخه ریاضیات (66. 0 درصد)، مهندسی (63. 0 درصد)، شیمی (57. 0 درصد) و علوم کشاورزی (53. 0 درصد) بالای 50. 0 درصد بوده و در سایر حوزه ها کمتر از 50. 0 درصد بوده است. نتایج شاخص فقر علمی (Sx) که برای محاسبه عملکرد نسبی کشورها با توجه به درصد جمعیت آن کشور از کل جمعیت جهان به کار می رود نشان داد که در سال های 1980-2009 وضعیت ایران در تک تک شاخه های موضوعی بیست و دوگانه زیر خط فقر علمی (زیر یک درصد) بوده است؛ اما از سال 2009 به بعد به بالای 1 درصد رسیده و درواقع بالای خط فقر علمی قرار گرفته است و حتی در برخی حوزه ها به بالای 2 درصد رسیده است. بررسی این شاخص در تمام حوزه ها در کشور از سال 1980 -2016 نیز نشان داد که این شاخص از 19. 1 درصد در سال 2009 به حدود 2 درصد (99. 1 درصد) در سال 2016 رسیده است. به نظر می رسد به دلیل ماهیت و مزایای اشتراک گذاری داده های پژوهشی در تولید علم و توجه جوامع علمی به این پدیده، در آینده ای نزدیک شاهد تمایل بیشتر پژوهشگران و جوامع علمی به اشتراک گذاری داده های پژوهشی در جهان و توجه بیشتر به الزامات فنی، فرهنگی و ساختاری مورد نیاز توسط ذی نفعان این حوزه باشیم.

هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر تحرک علمی بین المللی اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران بر عملکرد پژوهشی و همکاری های علمی آنهاست. روش شناسی: این پژوهش از نوع کاربردی علم سنجی است که با استفاده از روش کتابخانه ای و تحلیل ارزیابانه انجام شده است. جامعه پژوهش شامل کل اعضای هیئت علمی از دانشگاه تهران است که در بازه 1388-1393 دست کم یک بار به فرصت مطالعاتی خارج از کشور رفته بودند. داده های جمعیت شناختی و فرصت های مطالعاتی از سامانه هوش سازمانی دانشگاه تهران و داده های مربوط به مقالات از پایگاه وب آوساینس استخراج شد.  یافته ها نشان دادند بین فرصت های مطالعاتی خارجی اعضای هیئت علمی و تعداد مقالات آنان همبستگی معناداری وجود ندارد، اما بین فرصت های مطالعاتی و تعداد استنادات مقالات و هم نویسندگی های بین المللی به ترتیب همبستگی اندک منفی و همبستگی معنادار مثبت وجود دارد. نگاشت های هم‎نویسندگی نیز نشان دادند که الگوی همکاری های علمی جامعه پژوهش از گروه های هم نویسندگی بیشتر و دارای اعضای کمتر در دوره قبل از آغاز فرصت مطالعاتی به گروه های هم نویسندگی کمتر و دارای اعضای بیشتر در دوره پس از آن تغییر کرده است. فرصت مطالعاتی خارجی با وجود بی تاثیربودن بر تعداد مقالات و استنادات موجب افزایش میزان همکاری های علمی بین المللی، کاهش گروه های هم نویسندگی و بزرگ ترشدن آنها شده است.

هدف از انجام این پژوهش بررسی تسلسل زیستی در مقالات پژوهشگران ایرانی علم اطلاعات نمایه شده در وبگاه علوم تا سال 2017 است. روش شناسی: این پژوهش با رویکرد کمی و روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر همه مقالات پژوهشگران ایرانی علم اطلاعات از ابتدا تا سال 2017 است که در وبگاه علوم نمایه شده اند. ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش سیاهه مقوله بندی موضوعی زارعی (1393) می باشد که موضوعات علم اطلاعات و دانش شناسی را به 14 مقوله موضوعی اصلی و 110 مقوله موضوعی فرعی تقسیم کرده است. در این پژوهش جهت تحلیل محتوای مقالات مورد بررسی از نرم افزار WordStat 7.0 و برای تجزیه و تحلیل داده های پژوهش از نرم افزار Excel 2013 استفاده شده است.     طبق یافته های این پژوهش، از میان مقوله های اصلی موضوعی علم اطلاعات و دانش شناسی در مقالات مورد نظر مقوله های موضوعی کلیات علم اطلاعات و دانش شناسی، آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی، روش شناسی، کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی، مطالعات کاربران، ذخیره و بازیابی اطلاعات، کتابخانه و فناوری اطلاعات و ارتباطات، صنعت نشر و توزیع، مسائل اخلاقی و قانونی اطلاعات و مدیریت دانش در وضعیت مناسبی قرار دارد. به طور کلی می توان گفت وضعیت تسلسل موضوعی در فرایند زیستی مقالات مورد بررسی در علم اطلاعات و دانش شناسی سطح قابل قبولی دارد که این موضوع بیانگر سیر موضوعی مناسب و علمی تلاش پژوهشگران علم اطلاعات و دانش شناسی ایران را به تصویر می کشد. تسلسل زیستی حاکم بر موضوعات عامل تعیین کننده ای در اثبات قدرت حاکمیت و بقا می باشد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی مولفه ها و عناصر اساسی برنامه سازی در حوزه علم و فناوری، مدل مطلوب ترویج علم در رسانه تلویزیون را ارائه می کند. روش شناسی: روش تحقیق حاضر، ترکیبی یا آمیخته است. بدین لحاظ روش گردآوری اطلاعات، تلفیقی از مصاحبه اکتشافی و مطالعات پیمایشی بوده است. رهاورد مصاحبه ها، تدوین پرسشنامه ای محقق ساخته جهت ترسیم مدل نهایی است. جامعه آماری، تهیه کنندگان برنامه های علمی تلویزیون و صاحب نظران ترویج علم و روش نمونه گیری، هدفمند و گلوله برفی است. به منظور ایجاد مدل اندازه گیری برازنده و قابل قبول، تحلیل عامل تاییدی با استفاده از نرم افزارLisrel8.5 ، در مورد کلیه عوامل نهفته متغیرهای تحقیق انجام گرفت. در پایان با استفاده از تحلیل مسیر، روابط علی بین متغیرهای تحقیق مورد آزمون واقع شد.        بر اساس الگوی نهایی ارائه شده در این تحقیق، فرایند تولید با انتخاب قالب و الگو ی تولید مناسب و سنجیده می تواند با تاثیر بر محتوای برنامه، نگرش مخاطبان را تغییر داده و آنها را درنهایت به مشارکت در علم تهییج نماید. رابطه میان الگوهای برنامه سازی و قالب های برنامه با نگرش مخاطبان، رابطه ای دوطرفه پیش بینی شده است؛ چراکه به همان نسبت که برنامه های علمی می توانند با نگاه ترویجی و با رعایت اسلوب برنامه سازی، نگرش مخاطبان را تحت تاثیر قرار دهند، بازخوردگیری از مخاطبان نیز که یکی از مولفه های اصلی پس تولید نیز می باشد، الگوها و قالب های برنامه را دچار دگردیسی کرده و اصلاح کند. به طور کلی نتایج پژوهش حاکی از آن است که مراحل تولید برنامه ها، پیش تولید و پس تولید به واسطه محتوای برنامه، ارتباط مثبت و معناداری با نگرش مخاطبان دارند.

مجلات علمی زمینه ساز شکل گیری و توسعه شبکه ارتباطی پژوهشگران دانشگاه ها و موسسات آموزشی و پژوهشی مختلف است. پژوهش حاضر بر آن است که میزان تحقق این هدف را بر اساس شاخص خودانتشاری سازمانی و اعضای هیئت تحریریه در مجلات برتر پایگاه علوم استنادی جهان اسلام مطالعه نماید. روش شناسی: این پژوهش از نوع مطالعات علم سنجی است که با روش پیمایشی انجام شده است. جامعه پژوهش شامل 7 مجله برتر نمایه شده در پایگاه علوم استنادی جهان اسلام در بازه زمانی 1390- 1394 است. برای گردآوری داده ها از سیاهه وارسی استفاده شد.    تحلیل داده ها نشان داد که نرخ خودانتشاری اعضای هیئت تحریریه در مجلات مورد بررسی برابر 12.33 درصد است. مجله زمین شناسی کاربردی پیشرفته با نرخ خودانتشاری اعضای هیئت تحریریه 95. 20 درصد جایگاه نخست را دارد. بالاترین نرخ خودانتشاری سازمانی به مجله تحقیقات دامپزشکی با 33. 9 درصد اختصاص دارد. همچنین میان خودانتشاری سازمانی و کیفیت مجلات همبستگی منفی قوی وجود دارد. الگوهای مختلف خودانتشاری می تواند به عنوان شاخصی برای سنجش و ارزشیابی تولیدات علمی کشورها، دانشگاه ها و موسسات آموزشی و پژوهشی، پژوهشگران و مجلات استفاده شود.

: بررسی روند پژوهش، تعیین عناصر برتر و ترسیم نقشه دانش حوزه بازیابی تصویر بر اساس مقالات علمی وب آو ساینس است. روش شناسی: پژوهش حاضر از نوع پژوهش های علم سنجی است، و از فنون کتاب سنجی مانند تحلیل هم استنادی بهره گرفته است. جامعه آماری آن تمامی مقالات نمایه شده در وب آو ساینس طی سال های 2001 تا 2012 میلادی در ارتباط با بازیابی تصویر است که تعداد 2537 مقاله بازیابی شد. از نرم افزار سایت اسپیس و وبمتریک آنالیست جهت تحلیل داده ها استفاده شد.          آمریکا با تولید 584 مقاله رتبه نخست و ایران با تولید 24 مقاله رتبه 22 را به خود اختصاص داده است. مجله ‹‹لکچر نوت این کامپیوتر ساینس›› با تولید 457 مقاله و مایکروسافت با تولید 61 مقاله رتبه نخست را در میان سازمان ها و موسسات برتر تولیدکننده مقاله در حوزه بازیابی تصویر کسب نموده است. بالاترین مرکزیت عدد 08 . 0 در سال 2004 در رشته سنجش از دور، بالاترین شکوفایی عدد 38. 15 در سال 2002 و بالاترین سیگما عدد 26. 1 در سال 2001 در رشته علوم تصویربرداری و تکنولوژی عکس می باشد. حوزه بازیابی تصویر دارای روابط میان رشته ای نسبتا گسترده ای است. به طوری که 68 قلمرو پژوهشی در نوشتن مقالات این حوزه نقش داشته اند. علوم کامپیوتر حوزه پیشگام و کتابداری جایگاه ششم را کسب کرده است.

هدف این مقاله شناسایی و کشف مدارک علمی است که بطور بالقوه دارای خاصیت دگرگون سازی در طول زمان بوده و ساختار یک حوزه علمی(در این پژوهش مدلسازی عامل بنیان) را تحت تاثیر قرار می دهند. دگرگون سازی به خاصیتی از مدارک علمی اشاره دارد که بر اساس آن یک مدرک علاوه بر اینکه شکاف های ارتباطی شبکه های مختلف را با یک ساختار علمی پر می کند بلکه خود مبنای توسعه و گسترش یک حوزه دانشی در شبکه های علمی مرتبط با یک ساختار علمی می گردد. روش شناسی: روش مورد استفاده در این پژوهش تحلیل هم استنادی بوده و از شاخص سیگما به منظور شناسایی مدارک دگرگون ساز استفاده شده است. بر این اساس نرخ شکوفایی هر یک از مدارک در طول زمان و مرکزیت بینابینی هر یک از گره های موجود در شبکه محاسبه و به منظور سنجش شاخص سیگما مورد بررسی قرار گرفته اند. سیگما شاخص جدیدی است که با ترکیب ویژگی های دو شاخص مرکزیت بینابینی و شاخص شکوفایی نتایج قابل اعتمادتری را در سنجش مدارک دگروگون ساز و تطور یک حوزه دانشی ارائه می دهد.            نتایج پژوهش نشان می دهند که شبکه هم استنادی تشکیل شده از 699 مقاله استخراج شده از پایگاه وب.آو.نالج،  دارای 2339 گره است.  تعداد مدارکی که بر اساس شاخص سیگما به عنوان مدارک با پتانسیل تغییرات بالقوه مورد شناسایی قرار گرفته اند، 23 مدرک شامل کتب و مقاله ها از سال های 1970 تا 2017 است. از میان این 23 مدرک، 8 مدرک به نظریه مبنایی پیچیدگی و مدل سازی عامل بنیان، تعداد 4 مدرک مرتبط با حوزه دانشی علوم اجتماعی، تعداد 6 مدرک مرتبط با حوزه دانشی مدیریت با گرایش های مختلف همانند بازاریابی و مالی، تعداد 3مدرک مرتبط با اقتصاد، 1 مدرک روش شناسی پژوهش(در این مقاله رویکرد شبیه سازی به پژوهش مورد بررسی قرارگرفته است) و 1 مدرک مرتبط با مطالعات نوآوری است. تحلیل نتایج نشان می دهند که نتایج بررسی هر یک از شاخص های مرکزیت بینابینی و شکوفایی که برای سنجش مدارک دگرگون ساز در یک حوزه علمی توسعه یافته اند از یکدگیر پراکندگی شدیدی داشته و استفاده از شاخص سیگما به منظور درک مسیرهای توسعه و تطور یک حوزه دانشی می تواند از اثرگذاری بالاتری برخوردار باشد.

هدف اصلی این مقاله ارزیابی میزان اشاعه مقالات علمی پژوهشگران علم اطلاعات و دانش شناسی جهان در شبکه های اجتماعی است. روش شناسی: این پژوهش از نوع مطالعات علم سنجی است که با روش تحلیل محتوا و با استفاده از شاخص های آلمتریک انجام شد. تمام مقالات حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی نمایه شده در پایگاه وب آو ساینس از نظر شاخص های آلتمتریک و همچنین تحلیل محتوای مقالات در شبکه های اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت.  میزان نرخ رشد سالانه اشاعه مقالات علمی در شبکه های اجتماعی از سال 2005 تا اواسط 2016، 32 درصد بوده که بیشترین میزان اشاعه مربوط به شبکه اجتماعی ریسرچ گیت به مقدار 78 درصد و بیشترین فراوانی حوزه های موضوعی اشاعه یافته در شبکه های اجتماعی کتابداری و اطلاع رسانی، بازیابی اطلاعات و کتاب سنجی است. بر اساس مطالعه حاضر، شبکه های اجتماعی پیوسته نقش اشاعه دهندگان اطلاعات علمی را ایفا می کنند و دشواری های اشاعه اطلاعات به شیوه سنتی را ندارند، همچنین می توان از نمره اشاعه به عنوان سنجه جایگزین دیگر شاخص های آلتمتریک در ارزیابی شبکه های اجتماعی به کار برد.

هدف از پژوهش حاضر، ترسیم نقشه موضوعی پایان نامه های گروه مشاوره دانشگاه شهید بهشتی در بازه زمانی 94-1384 با استفاده از روش هم رخدادی واژگان این پایان نامه ها بوده است. روش شناسی: پژوهش حاضر از نظر هدف نوعی مطالعه کاربردی بوده و با رویکرد توصیفی و استفاده از شاخص های علم سنجی و تحلیل شبکه های اجتماعی و روش تحلیل شبکه انجام شده است. جامعه پژوهش شامل کلیه پایان نامه های دفاع شده گروه مشاوره دانشگاه شهید بهشتی در بازه زمانی 94-1384 به تعداد 145 پایان نامه بود. عنوان و چکیده تمامی این پایان نامه ها از سوی دو نفر متخصص در حوزه مشاوره بررسی و موضوعاتی به هر پایان نامه اختصاص داده شد. سپس ماتریس مجاورت هم رخدادی واژگان پایان نامه ها در نرم افزار اکسل تهیه و توسط نرم افزارهای تحلیل شبکه یو.سی.آ.نت و وی.او. اس.ویوور مورد مطالعه قرار گرفت.          نتایج پژوهش نشان داد که از لحاظ شاخص مرکزیت درجه، موضوعات مداخله گروهی، پیشرفت تحصیلی و شخصیت و از لحاظ شاخص مرکزیت بینیت، موضوعات مداخله گروهی، پیشرفت تحصیلی، شخصیت و راهبردهای مقابله ای از اهمیت بیشتری نیست به سایر حیطه های موضوعی در حوزه مشاوره برخوردار بوده اند. همچنین بررسی نقشه چگالی شبکه نشان داد که مقوله های مداخله گروهی، پیشرفت تحصیلی، راهبردهای مقابله ای، استرس، سلامت روانی و شخصیت مهم ترین موضوعات مطرح در پایان نامه های گروه روان شناسی دانشگاه شهید بهشتی بوده اند. ترسیم و تحلیل نقشه موضوعی پایان نامه های گروه مشاوره دانشگاه شهید بهشتی سبب آگاهی پژوهشگران این گروه و سایر گروه های علمی کشور درخصوص موضوعات پایان نامه های انجام گرفته، آگاهی از شکاف های موضوعی و جلوگیری از پژوهش های تکراری خواهد شد.