نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 35 (بهار 1398)

مغازی ها آثاری هستند که علاوه بر "غزوه "ها ، روایتگر زندگانی و "سریه"های زمان پیامبرند. "مغازی النبی" اثر "یعقوب صرفی"، دربرگیرنده همه بخش های زندگانی پیامبر است و نمونه ویژه ای از مغازی منظوم در ادب فارسی است که در گمنامی مانده است؛ پژوهش حاضر که حاصل بررسی چهار نسخه خطی و تصحیح آن هاست، ضمن پرداختن به زندگی نامه نویسی در جهان اسلام و انواع آن، جایگاه مغازی در ادبیات و معرفی صرفی و آثار او، به بررسی و تحلیل ساختار مغازی النبی پرداخته است، حاصل پژوهش نشان می دهد صرفی، همانند مورخی دقیق النظر بر اساس منابع تاریخی به شرح حوادث زندگی پیامبر پرداخته به شیوه ای که نمی خواهد هیچ یک از وقایع و شخصیت های زمان پیامبر را فراموش کند؛ به همین منظور به جای استفاده از زبان شاعرانه و عناصر ادبی، در پی روایت تاریخ پیامبر با زبانی ساده است.

بهرام بیضایی ازجمله نویسندگان تاثیرگذار در ادبیات نمایشی ایران است. همه کوشش این نویسنده از ابتدا بر روی سه محور اسطوره، حماسه و تاریخ بوده است. وی با تلفیق این عناصر با درام، خالق آثار متنوعی در ادب معاصر فارسی است. بررسی متونی که ریشه در اساطیر ایران دارد از مناظر متفاوت حائز اهمیت است، به ویژه متونی که امروز نگاشته شده اما ریشه های خود را با گذشته ادبی زبان فارسی حفظ کرده است. روایت آرش نوشته بهرام بیضایی از این نوع است. نویسنده با به کارگیری از یک روایت کهن، واژگان و نحو زبان را در خدمت نگاه اجتماعی امروز درآورده است. این مقاله بر آن است با بررسی جنبه های القایی واژگان و وجه افعال، بازتاب هویت و قدرت را در این اثر نشان دهد و با توجه به جابه جایی اسطوره، قهرمان داستان را هویت تازه ای ببخشد.

"سرگذشت حاجی بابای اصفهانی" اثر معروف "جیمز موریه" و کتاب " سیاحت درویشی دروغین" از "آرمینیوس وامبری" از جهات بسیاری به هم شبیه اند. شباهت های دو اثر مربوط به ویژگی های نوعی از رمان اروپایی به نام پیکارسک است. بر این اساس نویسنده این مقاله با این فرض که حضور مولفه های پیکارسک حلقه ارتباط این دو اثر را محکم کرده است، به روشی تحلیلی در حوزه مطالعات تطبیقی بدون توجه به نظریه تاثیر، از زاویه رویکرد بینامتنی این ویژگی ها را در هر دو اثر بررسی نموده است. بررسی های حاصل از تحقیق نشان می دهد که عناصری همچون: سفر که در هر دو اثر تمام حوادث و وقایع را در خود جای داده است، توجه به مسائل اجتماعی و سیاسی و عادات و رسوم مردم جامعه، اتخاذ شیوه درویشی هر دو شخصیت اصلی، انتقاد از خرافات و جهل و تعصبات مذهبی و درویشان، حیله و فریب و شیادی، داشتن هوش و ذکاوت و زیرکی شخصیت در هر دو اثر و تکدی گری که از مولفه های پیکارسک به شمار می آیند، از ارتباط این دو متن سخن می گوید.

روایت شاهنامه، شخصیت ها و اندیشه های خرد و کلان نهفته در بافتار آن در متون پس از این اثر، در ژانرهای گوناگون ادبی، متون تاریخی و دینی و مذهبی فارسی پس از فردوسی با رویکردهای گوناگون تداوم یافته است. شاهنامه حضوری مستمر و معنادار در متن های پس از خود داشته است. بازتاب این اثر در تمام ژانرهای ادبی و حتی غیرادبی فارسی دیده می شود. یکی از راه های درک متنی به وسعت، حجم و درازای عمر شاهنامه پیگیری ارتباط، تعامل و گفت وگویی است که میان این متن و متون گوناگون پس ازآن، شکل گرفته و تداوم یافته است. در این نوشتار گفت وگوی بینامتنی میان چند اثر از مصنفات شیخ شهاب الدین سهروردی (که به ادبیات عرفانی تعلق دارد) و شاهنامه فردوسی بررسی شده است، به منظور فهم شکل های این ارتباط و نحوه ای که شخصیت، روایت و اندیشه از شاهنامه به متون دیگر راه یافته، تداوم پیداکرده و حتی دگرگونی گرفته است.

ابراهیم حسن بیگی از نویسندگان توانمند معاصر است که تاکنون آثار داستانی متعددی را در حوزه ادبیات پایداری تالیف کرده است. در این پژوهش سعی شده، تحلیلی سبک شناختی از رمان «ریشه در اعماق» وی که جزو آثار برتر ادبیات پایداری است، ارائه شود. این مقاله، با بهره گیری از شیوه توصیفی-تحلیلی، به بررسی سبکی رمان مذکور در چهار لایه واژگانی، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک پرداخته و درصدد پاسخگویی به این پرسش است که بارزترین ویژگی های سبکی نویسنده در این رمان کدام است؟ براساس یافته های پژوهش، این رمان در لایه واژگانی بیشتر از واژه های حسی و نشان دار استفاده کرده است و دارای نحوی گسسته، با صدای دستوری فعال و ایستاست. تمهیدات سبکی به کاررفته در این اثر نیز شامل تشبی هات حسی، کنایات، استعاره، حسامیری و ضرب المثل است. ازلحاظ فکری نیز در این اثر مسائلی چون دین باوری و خداباوری، میل به شهادت و... نمود بارزی دارد.

دوگانگی مکانی به عنوان یکی از زیبایی های مکان داستانی خاستگاهی روان شناسانه دارد که در ادبیات مهاجرت نمود چشم گیری دارد؛ زیرا دوری از وطن، به پیامد های روانی در فرد منجر می شود. رمان "سوئیس، وطن و تبعیدگاه" سناء ابوشرار همان گونه که از عنوان آن پیداست، دوگانگی وطن و تبعید را به تصویر می کشد. دوگانگی که منجر به ناسازواری روایتی در شخصیت ها و مکان شده و نویسنده این ناسازواری را با مکان داستانی به خوبی به تصویر می کشد. این مقاله سعی دارد با تکیه بر رویکرد روان شناسانه به تحلیل دوگانگی های مکانی و ناسازواری ناشی از آن و نقش مهم این دوگانگی ها در دل بستگی به وطن و پذیرش یا عدم پذیرش مکان جدید (تبعید) به عنوان وطن دوم بپردازد. نتایج می گوید دوگانگی های وطن و تبعید، این جا و آن جا، ارتباط و بیگانگی سبب ناسازواری شگفت آوری در شخصیت ها و مکان شده است که این موضوع ناشی از تعریف قهرمانان از وطن به عنوان یک مکان جغرافیائی مشخص است.

کتابخانه اعتمادیه یا کتاب خانه بهاءالملک کهن ترین کتاب خانه وقفی استان همدان است که واقفآن علی رضا قراگزلو(بهاءالملک)آن را در سال 1332 خورشیدی به همراه درمانگاه اعتمادیه وقف همگانی کرد. شکل یابی و ساماندهی این کتاب خانه شامل چهار مرحله از سال1302تا 1397 است که به ترتیب شامل دوران جمع آوری، وقف، افول و نجات بخشی است. در مرحله چهارم و در یک پایان خوش نسخه های نفیس این کتاب خانه به موزه وقف همدان انتقال پیدا کردند. این کتاب خانه دربرگیرنده هشتادودو نسخه خطی است که بخشی از آن ها ادبی هستند. نسخه های ادبی کتابخانه اعتمادیه مربوط به پنج سلسله از دوران اسلامی و معاصر هستند و به دو خط و زبان پارسی و تازی نوشته شده اند؛ اما سه نسخه از این مجموعه شاخص و کمیاب هستند و این بر اهمیت و جایگاه علمی این کتاب خانه بسیمی افزاید.این گفتار بهنسخه شناسیو کتاب شناسی نسخ ادبی مزبور می پردازد تا ضمن بررسی و پژوهش در ویژگی های هنری و داده های تاریخی مندرج در آن ها به شناختی دقیق از سرگذشت کتاب ها دست یابد. روش به کاررفته در این گفتار برپایه مقایسه تاریخی نسخه ها یا همان ترتیب تاریخی آثار (Choronologic) است.

یکی از مباحث مهم در بررسی زبان توجه به جنسیت و رابطه آن با زبان اثر است. پژوهشگران معتقدند میان زبان و نوشتار نویسنده زن و مرد و همچنین گفتمان شخصیت‏های زنانه و مردانه داستان‏ها تفاوت اساسی وجود دارد. در این مقاله، به بررسی تفاوت های زبانی زنان و مردان در حوزه کاربرد واژگان از منظر زبان و جنسیت در رمان سمفونی مردگان اثر عباس معروفی و خاطره های پراکنده گلی ترقی پرداخته شده است. متغیرهایی چون: رنگ واژه ها، دش واژه ها، سوگند واژه ها، تصدیق‏گرها، تعدیل کننده ها، صفات عاطفی و کلام آمرانه در مکالمات شخصیت‏های رمان‏ها با توجه به موازین علمی زبان شناسی نقد و بررسی شده است. هر یک از نویسندگان در اکثر موارد، زبانی متناسب با جنسیت قهرمانان خود خلق کرده‏اند، لیکن به دلیل عدم توجه به یافته های علمی زبان شناسان اجتماعی در خصوص زبان و جنسیت، درمواردی هم موفق به خلق زبانی متناسب با جنسیت قهرمانان خود نشده است