مجله مطالعات ادیان و عرفان تطبیقی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، بهار و تابستان 1397)

در تاریخ تصوف دو گروه به نام "اویسیه" شهرت یافته اند که هم از حیث زمان و هم از حیث مبانی، باورها و سلوکشان تفاوت هایی جدی و قابل توجه با یکدیگر دارند و می توان آنها را به "اویسیه ی قدیم" و "اویسیه ی جدید" نام گذاری کرد. در "اویسیه ی قدیم"، سالک "اویسی" با تاسی از سرگذشت اویس قرنی، و بدون سر سپردگی به شیخی زنده، از طریق ارتباط روحی و معنوی با پیامبر اکرم (ص) یا با توسل به شیخی که هرگز ندیده بود یا در قید حیات نبود، سلوک می کرد. ولی "اویسیه ی جدید" یک طریقت شیعی نسبتا نوپدید در ایران است که حدود صد سال پیش توسط جلال الدین میرابوالفضل عنقا پایه گذاری شد وتا به امروز در آنجا با قطبیت نادرعلی عنقا به حیات و تبلیغات خود ادامه می دهد. این طریقه را با توجه به تنوع و گاه تناقض آراء و تعالیم بزرگانش، می توان طریقه ای التقاطی و آمیزه ای از مباحث عرفانی، مطالب علمی (به ویژه مباحث مربوط به فیزیک، روان شناسی و انواع شاخه های آن)، جادو، احضار روح و... دانست. در این جستار برآنیم تا با مطالعه و ارجاع به آثار این گروه و سایر منابع مرتبط، ضمن معرفی مختصری از اویسیه جدید اظهارات و مدعیات آنان را مورد بررسی و نقد قرار دهیم.

شاه نعمت الله ولی ماهانی از عارفان و شاعران مشهور سده ی هشتم و اوایل سده نهم هجری است که تصوف ایرانی را وارد مرحله ی تازه ای ساخت و او از دیدگاه نفوذ معنوی در تاریخ عرفان و فرهنگ و ادب ایرانی دارای منزلتی خاص می باشد. وی از جمله افرادی است که به پیروی از ابن عربی در غزلیاتش بر مساله وحدت وجود تکیه کرده؛ غزلیاتی که سرشار از اصطلاحات دینی، عرفانی و فلسفی است.
اگزیستانسیالیسم «existentialism» یا «فلسفه وجودی» یکی از نگرش ها و مکاتب مهم فلسفی در قرن های 19 و 20میلادی است که گاهی از آن با عنوان «مکتب اصالت وجود انسان» یاد می شود؛ زیرا محور اصلی کاوش های این فلسفه، «وجود انسان» است و به مکتب اصالت وجود انسان شهرت پیدا کرده است. اگزیستانسیالیست ها (وجود گرایان امروزی) معتقدند که وجود بر ماهیت مقدم است و انسان را که با ظهور سقراط نقش بارز دوران ابتدایی خود را از دست داده بود، در کانون توجهات خود قرار داده اند و معتقدند که او با اعمال خود ماهیتش را می سازد.
هدف اصلی پژوهش که با روش تحلیل محتوایی و تکیه بر ابیات مرتبط با موضوع انجام می شود، این است که برخی نشانه های فلسفه اگزیستانسیالیسم را ازجمله محوریت انسان، تقدم وجود بر ماهیت و بحث آزادی مطلق او در غزلیات شاه نعمت الله بررسی نماید تا شاید از این رهگذر بتوان نقطه اتصالی میان اندیشه های شاه نعمت الله و برخی فلاسفه اگزیستانسیالیست برقرار ساخت و به این نتیجه برسد که می توان شاه نعمت الله ولی را هم از دیدگاهی مثل برخی متفکران اگزیستانسیالیست محسوب کرد. از آنجا که بررسی نظریات جدید از جمله فلسفه اگزیستانسیالیسم کمتر در تحلیل متون عرفانی مورد توجه بوده، این تحقیق می تواند نوآوری در این زمینه محسوب گردد.

مطالعه ی دین از منظر انسان شناسی از مهم ترین چشم اندازهایی به شمار می آید که در عصر کنونی با اقبال فراوانی روبه رو شده است. دین همواره به مثابه ی یکی از ارکان زندگی انسان، از منظرها و دیدگاه های گوناگونی مورد ارزیابی، تجزبه و تحلیل قرار گرفته است. در این میان، اندیمشندان زیادی در حوزه های مختلف مانند:الهیات، فلسفه، جامعه شناسی و انسان شناسی به ابعاد دین از منظرهای گوناگون پرداخته اند. از طرفی اندیشه های بزرگان انسان شناسی هم چون: ابن خلدون و ابوریحان بیرونی، و از دیگر سو اندیشه کسانی مانند کلیفورد گیرتز (مهم ترین انسان شناس عصر حاضر) در شکل گیری و بسط و توسعه انسان شناسی دین نقش آفریده اند. مقاله حاضر به دنبال این است تا اندیشه های دین شناسانه ی ابوریحان بیرونی و کلیفورد گیرتز را با محوریت قرار دادن رویکردشان نسبت به دین مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. در این مسیر ضمن پرداختن به این موضوع، به مسائلی نظیر تعریف دین، خاستگاه دین، نقش یا رویکرد دین از دیدگاه این دو اندیشمند پرداخته می شود.

مکتب یوگاچاره، یکی از مکاتب فلسفی فرقه مهایانه بودائی است. این مکتب بر این باور است که فقط عالم ذهن اصالت و حقیقت دارد و عالم عین، صرفا انعکاسی از عالم ذهن است و حقیقت ندارد، اما انسان ها به علت جهل و نادانی، عالم عین را حقیقی می پندارند، در حالی که آن بازتابی از مخزن آگاهی(آلیه ویجنیانه)است. از نظر این مکتب، چیز ثابتی در عالم عین وجود ندارد و در مخزن آگاهی صرفا صفات و پدیده های ناپایدار و گذران(دهرمه ها) به طور متوالی و لحظه ای در عالم عین موجود و دوباره ناپدید می شوند. از دیدگاه این مکتب، انسان باید از طریق اعمال یوگایی بر فراز همه جریانات و تموجات آگاهی و ذهن قرار گرفته و آن را متوقف و خاموش سازد. بنابراین مکتب یوگاچاره تحلیلی فلسفی و نظری از مکتب عملی یوگا دارد.
این مقاله به ریشه ها و منابع فکری مکتب یوگاچاره در ساختار مکاتب بودایی می پردازد و قصد دارد نوع آوری این مکتب را در معرفت شناسی نسبت به سایر مکاتب بودایی نشان دهد و همین طور با روش تحلیلی و توصیفی روشن سازد که این مکتب از مکتب عمل گرایانه یوگا در جهت بحث های رهایی بخشی ذهن از اسارت رنج ها چگونه بهره برداری کاربردی داشته است.

دو عنصر اساسی ادیان، شناخت خدا و تبیین سعادت بشر است. عرفان نیز مدعی شناخت حقیقی خدا و نمودن راه سعادت به بشر است. بی گمان سروده های حافظ یکی از عارفان شاخص مسلمان بیانگر عرفان، اندیشه، احساسات درونی و تفکر او نسبت به خداست. سنت آگوستین نیز که یکی از برجسته ترین عارفان مسیحی است، نگرش، اندیشه و احساسات خود درباره رابطه خود و خدا و سعادت بشر را در کتاب اعترافات منعکس کرده است. بررسی آثار این دو شخصیت برجسته می تواند هماهنگی و همدلی ارواح و جان های این دو عارف را گرچه در فواصل زمانی و مکانی دور از هم می زیسته اند، آشکار کند و نشان دهد که جان عارفان یگانه است و تلقی آنها از خدای واحد و زیبا وسعادت بشر مشابه است. اگرچه زمان و مکان بین آنها فاصله اندازد. در این پژوهش سعی شده است تا مقایسه ای بین برخی از مشخصه های عرفانی این دو عارف مسلمان و مسیحی درباره جلوه های خدا ومفهوم سعادت صورت پذیرد. محدوده ی پژوهش، دیوان غزلیات حافظ شیرازی و کتاب اعترافات سنت آگوستین انتخاب شده است. به نظر می رسد تاکنون پژوهشی مستقل درباره ی این موضوع انجام نشده است.