فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و چهارم شماره 2 (پیاپی 92، تابستان 1398)

تالیف کتاب‏های متعدد در موضوع زیارت، همانند سایر موضوعات مورد تاکید ائمه:، از زمان امام صادق7 توسط اصحاب ایشان آغاز شده و تا سال‏ها بعد ادامه یافته و در قرن سوم به اوج خود رسیده است. در قرن دوم و سوم هجری 21 کتاب در این موضوع قابل شناسایی است. تالیف این کتب توسط ثقات و بزرگان اصحاب امامان: همانند معاویه بن عمار، صفوان بن یحیی، یونس بن عبدالرحمن، بزنطی، ابن فضال، حسین بن سعید، علی بن مهزیار و دیگران نشانه اصالت و اهمیت موضوع زیارت در معارف اهل بیت: است. مولفان مورد اعتماد امامیه از راویان ضعیف، مثل عبدالله اصم، به علت وجود قراینی برای اعتماد به برخی از کتب یا احادیث آن‏ها نقل کرده، از نقل متفرداتشان خودداری کرده‏اند. بیش از هشتاد درصد از کتاب‏های قابل شناسایی توسط مولفانی تالیف شده‏اند که وثاقت آن‏ها ثابت است. گوشه‏ای از محتوای این کتاب‏ها - که همگی مفقود هستند - از راه بررسی اسناد احادیث موجود در کتب امامیه و مقایسه آن‏ها با طرق فهارس قابل بازیابی است. با شناخت منابع کهن زیارت و بازیابی محتوای باقی مانده از آن‏ها می‏توان درباره میزان وثاقت مولفان، شناخت محتوای کتب و در نهایت میزان اعتبار این مجموعه از احادیث اطلاعاتی به دست آورد.

اسماعیله، به عنوان فرقه پیشرو در تاویل و باطنی‏گری اهمیت فراوانی برای تاویل قایل است. تاکنون به صورت مستقل به بحث تاویل در روایات اسماعیلی پرداخته نشده است. سوال این است که: مبانی، ابزارها و روش تاویل و منظور از حدیث اسماعیلی، در روایات اسماعیلیه چیست؟ هدف مقاله، ارتقای سطح مطالعات بین مذاهب دانش‏پژوهان حوزه و دانشگاه است که به روش توصیفی- تحلیلی به سرانجام رسیده است. بعد از تبیین ماهیت تاویل، به مبانی آن نظیر نظریه مثل و ممثول پرداخته، و علم اللغه و علم الاعداد و... را از ابزارهای تاویل اسماعیلیه دانسته است. همچنین، روایات اسماعیلی را با استناد به منابع کهن اسماعیلیه، از پیامبر9، علی7 تا امام صادق7، و سپس اسماعیل، محمد بن اسماعیل تا امام آخرشان دانسته است. روش تاویل اسماعیلیه، روش عقلی نقلی است.

فراوانی خبر «من مات ولیس له امام مات میته جاهلیه...» در مجامع حدیثی امامیه، با صورت ها و طرق مختلف روایی، از حساسیت مساله شناخت امام در ادوار مختلف تاریخ شیعه، به ویژه دوره امامت حکایت می کند. مقاله حاضر می کوشد از طریق تاریخ گذاری این اخبار با روش تحلیل اسناد - متن، محدوده زمانی رواج آن‏ها را دریابد. ازآن جا که مصادر این اخبار امامان پنجم، ششم و هشتم7 هستند و نسبت به مضمون مشترک، حلقه مشترک خبر شمرده می شوند، زمان انتشار هر دسته از اخبار، زمانی پیش از شهادت هریک از این امامان بوده است. متن این اخبار نیز حکایت گر التهاب فرق شیعه، به ویژه زیدیه، به واسطه ابهام در مصداق امام است. افزون براین، نشان از سوء استفاده قدرت طلبان از انگاره مهدویت و نگرانی شیعیان درباره شناخت مصداق امام قائم4 دارد. این اخبار همچنین از رواج فراوان مضمون این خبر در میان اهل سنت و تطبیق آن‏ها بر حکم رانان اموی خبر می دهد.

شناخت معنای واژگان عربی و دقت در نوع کاربرد و بافت های گونا گون، یکی از رسالت های دانش فقه الحدیث است که خواننده را به معنای مورد نظر و مقصود حدیث رهنمون می سازد. بر این اساس، نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی و تحلیل معنای واژه «بیضه» در احادیث پیامبر خدا9 پرداخته است تا به معنای این واژه در حدیث «لعن الله السارق یسرق البیضه...» دست یابد. تحقیق نشان می دهد که در کلام پیامبر خدا9 «بیضه» هم در معنای حقیقی - یعنی تخم مرغ - و هم در برخی معانی مجازی - که کلاه آهنی، مجتمع، خصیه، ورم بدن و زن سفید، سرور، دوشیزه و...هستند _ به کار رفته است. همچنین ترکیب و بافت های این واژه در احادیث بیشتر به صورت اضافت، ممیز، مشبه به و با قرینه هایی کاربرد دارد؛ اما در روایت مورد بحث کاربردی غیر از این چهار صورت به نظر می آید که تاویلات و دیدگاه های متفاوتی از علما پدیدآورده است؛ برخی با در نظر گرفتن معنای حقیقی - بدون تاویل - آن را حمل بر معنای حقیقی نموده اند، و عده ای با برگزیدن معنای مجازی به تاویل آن پرداخته اند. از میان نظرات مختلف، تاویل «ذم و تقبیح سرقت و سوء فرجام» درست تر به نظر می رسد. برخی دیگر از علما از میان معانی مجازی کلاه آهنی را مراد گرفته اند که با دیگر روایات، استعمال عرب و قراین سازگار نیست.

ضرورت توجه به سلامت جسمی و روانی فرزندان، پیش از تولد کودک آغاز می شود. به همین جهت در روایات مختلف، توصیه های متعددی در این زمینه وارد شده است؛ از جمله نهی از برقراری رابطه زناشویی در آغاز، میانه و پایان ماه های قمری که با تعابیر مختلفی در سلامت روانی فرزندان تاثیرگذار معرفی شده است. این روایات عمدتا در جوامع حدیثی شیعه و گاه در جوامع حدیثی اهل سنت نقل شده اند که متن این روایات در برخی جزئیات تفاوت هایی دارد که بررسی سندی و دلالی این روایات را دارای اهمیت می کند. این پژوهش با بررسی سند و متن روایات نقل شده در جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، مفاد کلی این روایات را بررسی کرده و سپس برخی از برداشت های خاص را که معنایی تاویلی از این روایات ارائه کرده اند ارزیابی می کند و به این نتیجه می رسد که این گونه تاویل ها بر پایه شواهد سست، اشتباهات فاحش و برداشت های نادرست از متن صریح روایات و آیات قرآن کریم صورت گرفته است و معنای صحیح این روایات در حقیقت، همان معنای متعارفی است که دلالت بر کراهت رابطه زناشویی در ایام ذکر شده دارد.

یکی از راه‏های فهم متن روایات، بررسی‏های زبان شناسانه از متون روایی است؛ به عنوان نمونه در منابع روایی مسلمانان روایتی با این مضمون آمده است که «لاتمنعوا نساءکم المساجد و بیوتهن خیر لهن». پدید آورنده این متن راوی‏ای مورد اعتماد است؛ اما راویان بعد از وی - که خارج از حوزه متن و خارج از محیط پدیدآورنده متن بوده‏اند - همه عبارات را در قالب یک گزاره خبری و واحد دستور زبانی و بدون اطلاعات موقعیتی متن برای رسیدن به مصداق صحیح آن، نقل نموده‏اند. توجه به زمان، مکان، حالات گوینده، نوع تعبیر و لحن گفتار - که از مختصات فهم در زبان‏شناسی است - در این متن مفقود است؛ اما نسل‏های بعدی برای فهم مدلول ظاهری این روایت و فارغ از موقعیت برون زبانی متن، به کثرت نقل آن بسنده کرده و آن را روایتی درحوزه تفسیر عدم خروج زنان از خانه قرار داده‏اند.

علی بن حدید از راویان برجسته اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری است که در کتب رجال از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد: شمرده شده است. وی کتابی تالیف نموده و در کتب اربعه حدود دویست روایت از ایشان نقل شده‏ که در مواردی نیز صاحبان کتب اربعه بر اساس آن فتوا داده‏اند. شیخ طوسی در سه مورد از تهذیب الاحکام و الاستبصار حکم به تضعیف او داده است. همین امر سبب شده تا عدم وثاقت علی بن حدید، نظر مشهور علمای متاخر گردد. البته، در میان علمای متاخر افرادی چون محدث نوری و به تبع او، سید حکیم به اعتبار حدیثی او حکم داده‏اند. این پژوهش سعی دارد مذهب و وثاقت یا عدم وثاقت علی بن حدید را مشخص سازد. نتیجه این تحقیق نشان می دهد که علی بن حدید راوی موثق امامی مذهب بوده و روایاتش دارای اعتبار هستند.