نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 65 (تابستان 1398)

مقاله حاضر به بررسی سندی همکاری محمود پناهیان، جاسوس کا. گ. ب، با حزب و دولت بعثی عراق در دوران پهلوی دوم می پردازد. در این دوره تاریخی، نقش پناهیان در تشکیل ارتش ملی آذربایجان، جاسوسی او برای کا گ ب، همکاری او با گروه های چریکی داخل کشور، همکاری با حزب بعث، فعالیت در رادیو بغداد و تلاش او در رسانه های عراق برای تفرقه افکنی میان اقوام ایرانی مورد بررسی قرار می گیرد. سوال اصلی پژوهش این است که محمود پناهیان در بین سال های 1357- 1324 چه فعالیت های سیاسی ای داشته است؟ داده های پژوهش به روش کتابخ آن های و مطالعه اسنادی جمع آوری شده است. در بخش کتابخ آن های متون مربوط به فرقه دمکرات آذربایجان و خاطرات اعضای حزب توده مورد مطالعه قرار گرفته و در بخش مطالعات اسنادی، اسناد موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی بررسی و تحلیل شده است. براساس نتایج پژوهش، فعالیت های سیاسی محمود پناهیان در ایران، شوروی و عراق هیچگاه مستقل نبوده است. اقدام های او بازتابی از دستورالعمل های دریافتی از جانب شوروی و حزب بعث بوده است.

در سال 1340 وزیر وقت کشاورزی ایران، حسن ارسنجانی، سفری به اسراییل داشت تا بستری برای همکاری با اسراییل در زمینه کشاورزی ایجاد شود. در سال بعد، و پس از زلزله قزوین، زمینه این همکاری فراهم شد و موشه دایان، وزیر وقت کشاورزی اسراییل، برای بازدید متقابل به ایران آمد. در فاصله پنج ماه، قرارداد همکاری با پیگیری های وزیر کشاورزی ایران، همتای اسراییلی اش و همچنین نماینده سیاسی اسراییل در ایران درباره دشت قزوین بسته و پس از یک ماه عملیاتی شد. اکنون پرسش اصلی این است که «همکاری حکومت پهلوی و اسراییل در پروژه عمران دشت قزوین چگونه بوده و زمینه های شکل گیری آن چه بوده است؟» افزون بر زمینه های اقتصادی طرح، موارد دیگری نیز در عقد این قرارداد موثر بوده اند؛ مواردی نظیر «تلاش اسراییل برای یافتن راهی برای به رسمیت شناختن این دولت توسط ایران»، «علاقه شخص شاه برای همکاری های دو جانبه فراگیر با اسراییل»، «نزدیکی منافع و دیدگاه های وزیر وقت کشاورزی درباره نحوه مدیریت اسراییل در بخش کشاورزی و طرفداری وی از اقتصاد سوسیالیستی اسراییل»، «تلاش پیگیر و مستمر نماینده ویژه اسراییل در ایران (مئیر عزری)» و همچنین «بازدید های گسترده هیات های کارشناسی کشاورزی ایران از اسراییل و جذب آنان از سوی اسراییلی ها».

این مقاله به زندگی سیاسی عنایت الله رضا از اعضای حزب توده و فرقه دمکرات، از آغاز دهه 1320 تا سال 1347، می پردازد. رضا که عضو حزب توده بود از آغاز تاسیس فرقه دمکرات بنا بر ماموریت حزبی به آن پیوست و در جزییات فعالیت آن قرار داشت. در این پژوهش افزون بر فعالیت های سیاسی او، به طور ویژه اختلاف هایش با رهبران آن دو تشکیلات بررسی شده است. اختلاف هایی که در نهایت موجب اخراج و جدایی از آن ها شد. از مهمترین این موارد مخالفت عنایت الله رضا با سیاست تجزیه طلبی بود که از سوی آنان پیگیری می شد. رضا در سال 1348 پس از ابراز ندامت از گذشته خود به ایران بازگشت و گوشه ای از خاطرات خود را نگاشت. این دست نوشته های منتشر نشده منبع اصلی این تحقیق بوده اند.

ملا محمدکاظم خراسانی (1329 1255 ه.ق) از مراجع بزرگ تقلید شیعه و از رهبران مشروطه ایران بود. عمل سیاسی وی را باید تابعی از نظام فکری او دانست. وی به خاطر داشتن اجتهاد قوی می توانست مسائل مستحدثه و جدید اجتماعی را با احکام اسلامی تطبیق داده و حکم خود را در باب هر یک از آن ها صادر کند. مساله عدالت از اصلی ترین این موارد به حساب می آید. اگرچه این واژه و مفهوم دارای سابقه زیاد در فقه و سیاست اسلامی است اما مسائلی که پیرامون آن وجود داشت، تعریفی نو از آن را ایجاب می کرد. بسیاری از فقهای آن دوره، عدالت را به معنای مساوات و برابری بدون قید و شرط افراد جامعه درنظرگرفته و آن را با اصول عقل و شرع مغایر می دیدند. درحالی که آخوند خراسانی آن را عاملی برای رهایی از قیود استبداد می دید و معتقد بود مشروطه می تواند عدالت حداکثری و نه کامل را در جامعه حاکم کند و به تبع آن نتایجی چون امنیت رعایا، امنیت مرزها، رهایی از رقبه استبداد و جلوگیری از تجاوز اجنبی را تحصیل کند. در جریان مشروطه وی بر آن بود که منظور از عدالت تساوی مردم در «اجرای» عدالت است؛ نه در اصل عدالت.

از آغاز نهضت مشروطه، بابی ها (ازلی ها) و بهایی ها در رشت حضور داشتند و فعالیت های مخربی انجام دادند. فعالیت این جریان ها در دوران استبداد صغیر، در گیلان به اوج خود رسید. آن ها تحت مدیریت جریان غرب گرا فعالیت می کردند و در فتح رشت، قزوین و تهران حضور داشتند. بخش مهمی از فعالیت آن ها فعالیت تروریستی بود که در رشت، تاثیرهای مهمی گذاشت و شخصیتی چون حاج ملامحمد خمامی، از رهبران جریان شریعت خواهی ایران، و چند مجتهد دیگر ترور شدند و به شهادت رسیدند.

دریابان غلامعلی بایندر (1277-1320) از درجه داران دوران رضاخان بود که اختلاف هایی با او داشت. از مهمترین اقدام های او، بیرون راندن انگلیسی ها از برخی جزایر خلیج فارس و تثبیت حاکمیت ملی ایران بر آن جزایر بود. در جنگ دوم بین الملل و اشغال ایران از سوی متفقین، اگرچه حکومت مرکزی ایران دچار انفعال شد و شورای عالی نظام دستور «ترک مخاصمه» را صادر کرد، غلامعلی بایندر به همراه گروهی از کارکنان نیروی دریایی ارتش به مقاومت در برابر مهاجمان پرداخت و در سوم شهریور 1320 در درگیری با نیروهای انگلیسی به شهادت رسید. مساله اصلی این پژوهش، زندگی و عملکرد دریابان بایندر است. به این منظور، از اسناد و مدارک موجود و مطالب برخی شاهدان عینی بهره گرفته شده است. روش تحقیق به کار گرفته شده نیز تاریخی- توصیفی است. در تالیف این مقاله از اسناد مراکز اسناد نیروی دریایی ارتش، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش و همچنین وزارت امور خارجه بهره گرفته شده است.