مجله فرهنگ و ارتقای سلامت (فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران)
سال سوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار 1398)

مبانی حوزه سلامت، هسته اصلی، بنیان ارزشی و سرچشمه اصلی اصول، اهداف، معیارها، شاخص ها و راهبردهای سند مرجعیت هستند. مبانی اسلامی این حوزه، گزاره های خبری زیربنایی مورد قبول اسلام هستند که در بررسی مسائل حوزه سلامت مورد استفاده قرار می گیرند. مرجعیت در بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، یعنی قرارگرفتن در موضع الهام بخشی در جهان و اقتدار علمی؛ به گونه ای که نهاد سلامت در کشور، نیازمندی های جامعه در این حوزه را تامین و سایر کشورها از سرریز دانش و خدمات داخل به خارج بهره مند شوند. افزون بر نشر فرهنگ ایرانی اسلامی و ارتقای سطح عزت و اقتدار کشور، جامعه از منافع اقتصادی آن نیز برخوردار شود.

روش کشف مبانی، اصول و اهداف، روش اجتهادی و با استفاده از منابع عقل، نقل و در پاره ای از موارد تجربه است.

دو ساحتی بودن انسان و اصالت روح؛ فراگیری ابزارهای شناخت؛ منبع فیض بودن خداوند متعال؛ آرامش و سلامت جامع در پرتو عمل به دین؛ جامعیت دین؛ تربیت پذیری و شکوفاسازی فطرت انسانی؛ همسازی گزاره های یقینی علم با گزاره های یقینی دین؛ اثربخشی عوامل معنوی؛ مبانی سند مرجعیت حوزه سلامت را تشکیل می دهند. اصولی مانند: محوربخشی توحید و نهادینه سازی ارزش های اخلاقی؛ جامعیت سلامت (دربرگیرنده ابعاد جسمانی، روحی روانی، اجتماعی و معنوی)؛ ضروری بودن کالاها و خدمات حوزه سلامت؛ توزیع برابر فرصت ها و عدالت؛ کارآیی و استفاده بهینه از امکانات و عدم اسراف را می توان از مبانی استخراج کرد.

موارد زیر را می توان از جمله اهداف مرجعیت حوزه بهداشت با توجه به مبانی و اصول فوق معرفی کرد: «ارتقای مستمر شاخص های سلامت، قرار گرفتن سلامت جسم در مسیر سلامت روح» (حیات طیبه و قلب سلیم(؛ و سلامت روانی و اجتماعی «عدالت توزیعی و پوشش مجموعه مناطق جغرافیایی کشور نسبت به پیشگیری و تامین نیازمندی های درمانی ضروری»؛ و «ارتقای شاخص های سلامت از جمله امید به زندگی همراه با کرامت انسانی»؛ و در نهایت «تبدیل ایران به قطب پزشکی منطقه آسیای جنوب غربی و جهان اسلام».

مرجعیت علمی به عنوان مفهومی که مصادیق آن در طول سال ها و دوره های مختلف تغییر کرده است، این روزها به گفتمان رایجی در دانشگاه ها و مجامع علمی ایران تبدیل شده است. با توجه به تمرکز اخیر مجامع علمی، دستیابی به توافق روی مواردی نظیر تعریف دقیق، مبانی نظری و نقاط قوت و مزیت های واقعی کشور و زیرساخت تشکیلاتی و مدیریتی ضروری برای دستیابی به مرجعیت علمی، ضرورت دارد.

نوشتار حاضر به تحلیل سطوح مرجعیت علمی و برخی مبانی فلسفی آن و در نهایت مسیر پیش رو برای کسب جایگاه مرجعیت علمی در کشور، پرداخته است.

سیادت علمی، مرجعیت موضوعی، مرجعیت موسسه ای و مرجعیت پیشکسوتان چهار سطح ارائه شده برای مفهوم مرجعیت علمی است سیادت علمی با پیش ران بودن و تاثیرگذار بودن در مسیر توسعه علمی جامعه بشری به صورت گسترده محقق می شود. مرجعیت موضوعی به سرآمدی و توانمندی خاص در یک موضوع و حیطه اشاره دارد. مرجعیت موسسه ای در برگیرنده سرآمدی بعضی دانشگاه ها و مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی در یک موضوع خاص است. و در نهایت مرجعیت پیشکسوتان با پرورش و بالندگی دانشمندانی برتر و سرآمد در عرصه بین الملل اتفاق می افتد.

برای تسهیل دستیابی به مرجعیت علمی دنبال کردن اولویت هایی نظیر گفتمان سازی و جریان سازی فکری در بین فرهیختگان جامعه، آسیب شناسی دقیق اقدامات انجام شده، نگاشت نهادی مرجعیت علمی در کشور، نگاه به آینده، به روزرسانی مفاهیم مرجعیت و استفاده از تجربه سایر کشورها، شناسایی ارزش ها و راهبردهای مناسب و منطبق بر قوانین بالادستی، تنظیم نقشه راه مرجعیت علمی، تقویت ماموریت گرایی و رصد وضعیت حرکت ضروری است.

پیشرفت علمی در هر جامعه با موانع و چالش هایی روبرو است. رویکرد بحث آسیب شناسی، تحلیل و ریشه یابی چالش ها و موانع مهمی است که برون رفت از آن ها لازمه تحقق اهداف آرمانی علم و فناوری است. این مطالعه علاج جویانه و دارای پیشنهادات آسیب زدا، شامل رهیافت برون رفت از چالش ها و غلبه بر موانع است. آسیب شناسی وضع موجود نظام علم و فناوری سلامت، در مقایسه با وضع راهبردی مقرر در سیاست های کلی سلامت و سایر اسناد توسعه علم و فناوری و وضع آرمانی (مرجعیت علمی) ترسیم شده در سند چشم انداز نظام جمهوری اسلامی ایران و بیانیه گام دوم انقلاب، توسط کارگروه مرجعیت علمی فرهنگستان علوم پزشکی در این مطالعه ارائه شده است.

از روش های بحث متمرکز گروهی7 و دلفی (با رویکردهای اکتشافی و توصیفی)، تحلیل محتوای کمی و کیفی داده های به دست آمده یا موجود در محورهای رفتاری (اخلاقی و معنوی)، راهبردی (سیاست گذاری کلان و حکمرانی)، ساختاری کلان، فرآیندی - کیفی و محتوایی، در حوزه نظام علم و فناوری سلامت استفاده شده است و در هر محور پیشنهادات کاربردی و راهبردی ارائه شده است.

چالش ها و آسیب های کلان شناخته شده نظام علم و فناوری سلامت در وضعیت جاری (وضعیت موجود)، در 9 محور زیر شناسایی و ریشه یابی شده است:"اخلاقی و معنوی (رفتاری)"، "راهبردی و سیاست گذاری کلان"، "برنامه ریزی کلان آموزشی"، "ساختاری کلان"، "مدیریت آموزشی"، "کمیت و کیفیت آموزشی"، "سرمایه انسانی شامل استادان، دانشجویان و مدیران"، "محتوایی شامل منابع آموزشی" و "فرآیندی". ریشه یابی آسیب ها، رهیافت برون رفت از مشکلات آسیب زا و اقدامات ضروری برای انتقال از وضعیت جاری به وضعیت مطلوب و آرمانی (مرجعیتی) به تفکیک هر محور ارائه شده است.

نظام علم و فناوری سلامت در 4 دهه اول بعد از انقلاب اسلامی دستخوش تحولات شگرف و کم نظیری شده و دستاوردهای عظیم و بعضا بی نظیری داشته است. موانع، کاستی ها و چالش های آسیب زای فراوانی نیز این نظام پویای آموزشی را تهدید نموده، بحران های قابل توجهی به وجود آورده است. با شناسایی آسیب ها و چالش های کلان، توصیه های راهبردی و کاربردی برای برون رفت از آن ها و سیر به سوی کسب مرجعیت ارائه شده است. تقویت بنیادهای اخلاقی و معنوی در همه شئون و ارکان نظام آموزشی، بازیافت و تقویت هویت دینی و ملی، محوریت تجارب بومی و زبان فارسی در آموزش و تدوین منابع درسی، و پایبندی به اجرای همه جانبه اسناد راهبردی مرتبط با سلامت و آموزش عالی، با تاکید بر «جامعه نگری، عدالت در سلامت، و پاسخگویی»، از ضروری ترین توصیه های این مطالعه است.

سلامت، حق و نیاز اساسی تمام انسان ها است. درحال حاضر نیز توسعه یافتگی هر اجتماعی را از روی کیفیت سلامت مردم آن اجتماع، میزان توزیع عادلانه سلامت در میان طیف های مختلف طبقات اجتماعی و نیز میزان محافظت از افراد محروم در مقابل عوامل آسیب رسان به سلامت آن اجتماع قضاوت می کند.

در تحقیق حاضر که براساس ماهیت و روش گردآوری داده ها، یک پژوهش توصیفی - پیمایشی است، از روش تحقیق آمیخته (کمی و کیفی) استفاده شده است. محقق پس از ارائه ادبیات و مبانی نظری مرتبط با این تحقیق، با مراجعه به صاحب نظران و خبرگان حوزه پزشکی و سلامت و انجام مصاحبه با آنان و تکمیل ادبیات متناسب با اهداف و سوالات، ضمن استخراج الزامات ساختاری از ادبیات تحقیق، آن ها را اولویت بندی و ارزش گذاری کرده و نوزده الزام ساختاری را برای تبدیل نظام سلامت به نظام سلامت مرجع ضروری دانسته است. در نهایت با مراجعه به جامعه نمونه به آزمون فرضیات و تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته و الزامات ساختاری تبدیل نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران به نظام سلامت مرجع را به دست آورده است. محقق در جمع بندی نکاتی را نیز با توجه به اهمیت و نمره بالایی که در ارزش گذاری اختصاص یافت، تحت عنوان الزامات ساختاری خاص و نوآورانه احصاء کرده و با عنایت به اهمیت، ابعاد مختلف و آثار مترتب بر مرجعیت نظام سلامت در جهان در پنجاه سال آینده، پیشنهاداتی را برای ادامه تحقیق و پیاده سازی محورهای اساسی آن در دو حوزه علمی و اجرایی ارائه کرده است. در نهایت با مراجعه به جامعه نمونه به آزمون فرضیات و تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته و الزامات ساختاری تبدیل نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران به نظام سلامت مرجع را به دست آورده است.

با عنایت به اهمیت، ابعاد مختلف و آثار مترتب بر مرجعیت نظام سلامت در جهان در پنجاه سال آینده، پیشنهاداتی را برای ادامه تحقیق و پیاده سازی محورهای اساسی آن در دو حوزه علمی و اجرایی ارائه کرده است.

با عنایت به اهمیت، ابعاد مختلف و آثار مترتب بر مرجعیت نظام سلامت در جهان در پنجاه سال آینده، پیشنهاداتی را برای ادامه تحقیق و پیاده سازی محورهای اساسی آن در دو حوزه علمی و اجرایی ارائه کرده است.

علم هر روزه با سرعت زیادی در حال رشد است و سالانه میلیون ها مقاله علمی منتشر می شود. یکی از مهم ترین حوزه های علم در جهان حوزه زیست پزشکی و سلامت است که درصد زیادی از کل مقالات علمی منتشره در سال را به خود اختصاص می دهد. رتبه بندی لایدن از جمله نظام های رتبه بندی در جهان است که مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزشی دنیا قرار گرفته است. در این بررسی از نتایج رتبه بندی سال 2017 لایدن که در آن 903 دانشگاه جهان با هم مقایسه شده اند استفاده شده است. در این نظام توجه بیشتر بر روندها در بازه های زمانی سه ساله است. در این مقاله با توجه به تاکید بر مرجعیت علمی در سیاست های کلی سلامت و علم و فناوری، ابتدا ده دانشگاه اول جهان در حوزه زیست پزشکی و سلامت، و پس از آن ده دانشگاه اول قاره آسیا از حیث کمیت مقالات علمی مورد بررسی قرار گرفته و سپس وضعیت دانشگاه های مطرح در آسیا و درنهایت دانشگاه های کشور در این حوزه از حیث تعداد مقالات و رتبه در آسیا در بخش بعدی بررسی شده است.

در این مطالعه از انواع مطالعات کتابخانه ای، اسنادی، کیفی و توصیفی در مراحل مختلف تحقیق استفاده شده است.

در بازه زمانی سال های 2012 تا 2015 چهار دانشگاه علوم پزشکی کشور در نظام رتبه بندی لایدن قرار گرفته اند. بهترین رتبه دانشگاهی کشورمان در قاره آسیا متعلق به دانشگاه علوم پزشکی تهران است که با 2831 مقاله رتبه 28 آسیا را کسب کرده است. پس از آن به ترتیب دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با 1292 مقاله رتبه 75 و سپس دانشگاه علوم پزشکی اصفهان رتبه 100 و دانشگاه علوم پزشکی شیراز رتبه 116 آسیا را کسب کرده اند.

مقایسه این بازه سه ساله با بازه زمانی 2008 تا 2011 نشان می دهد که سرعت رشد در کمیت مقالات منتشره از دانشگاه های علوم پزشکی نام برده در بالا یکسان نیست و برخی دانشگاه ها با افت محسوسی همراه هستند. برای کسب مرجعیت علمی بایستی مدیریت کارامد و حکمرانی مناسبی بر تحقیقات انجام یافته در دانشگاه های علوم پزشکی کشور حاکم و نقشه راه مرجعیت علمی ترسیم شود. بحث کیفیت مقالات منتشره در مقاله بعدی خواهد آمد.

فناوری های همگرا که حاصل گذار از مرز رشته ای و یکپارچه سازی ابزارها و روش های علمی در گستره ای از علوم سلامت، فیزیک، ریاضیات، علوم محاسبه ای، رشته های مهندسی است، نقش بی همتایی در رشد و توسعه پزشکی نوین و خلق رشته های جدید فراهم آورده اند. بی شک پیشگامی در فناوری های همگرا می تواند دانشگاه های علوم پزشکی کشور را در کسب مرجعیت علمی شتاب دهد.

از چارچوب مشترک نقشه راه همگرایی پیشنهادی گروه راهبردی آلبرایت که شامل چهارگام است، برای تدوین نقشه راه فناوری های همگرا در دانشگاه های علوم پزشکی کشور استفاده شد. گام اول، تعریف و باز نمودن گستره فناوری های همگراست؛ در گام دوم، مسیر حرکت فناوری های همگرا براساس ساختار و عناصر ترسیم می شود؛ در گام سوم از مهم ترین فناوری هایی پرده برداری می شود که می توانند رقابت پذیری را در سطح بالا ابقاء کنند؛ در گام چهارم، برنامه عملیاتی و نظام سرمایه گذاری، ارائه می شود.

گستره های فناوری های همگرا در رهیافت هایی که پتانسیل زایش فناوری های همگرا را دارند شامل، فزونی فیزیکی (زیست پزشکی)، فزونی (تقویت) سیستم عصبی/مغزی، بیولوژی سینتتیک، هوش مصنوعی و رباتیک، هم کنشگاه ماشین انسان، پزشکی سیستمی (پزشکی شبکه ای)، بیولوژی سیستمی، پزشکی فرا دقیق و زیست حسگرها هستند. در طرح عملیاتی و راهبرد سرمایه گذاری تشکیل گروه های میان رشته ای، کمیته همگرایی، آزمایشگاه های میان رشته ای، مرکز دیده بانی فناوری های همگرا، ایجاد پلاتفورم (سکو) فناوری های همگرا، جایزه همگرایی، تدوین پروژه های کلان پیشاهنگ در زمینه همگرایی، آموزش همگرایی و تربیت نسل جوان پژوهشگر میان رشته ای و سرمایه گذاری بر پایه گستره های فناوری های همگرا، باید مورد توجه قرار گیرند.

در تدوین نقشه راه فناوری برای دانشگاه های علوم پزشکی باید بر ماهیت سیستمی پزشکی و بیولوژی در گستره پژوهش های زیست پزشکی و یکپارچه سازی امیکس های (omics) دهگانه در پزشکی فرادقیق، تاکید ورزید و همچنین به برهم کنش انسان-ماشین، هوش مصنوعی و رباتیک و کاربرد فناوری های امیکس در علوم اعصاب نیز توجه ویژه نشان داد تا بتوان در مرز دانش برای کسب مرجعیت علمی به رقابت پرداخت.

یکی از ابزارهایی که می تواند در رشد و توسعه تمامی علوم، به ویژه علوم انسانی نقش داشته باشد، توسعه مطالعات میان رشته ای است در این مقاله با هدف بررسی نقش و جایگاه علوم میان رشته ای در مرجعیت علمی سعی شده با بهره گیری ازنظرات صاحب نظران مختلف از زوایای مختلفی به این موضوع نگریسته شود.

مطالعه کیفی است و با مصاحبه نیمه ساختاریافته، نظرات خبرگان این حوزه گرفته شده است. سپس کدگذاری و تحلیل محتوا انجام گرفته است.

نتایج به دست آمده نشان می دهد از نظر خبرگان، مقوله «توسعه میان رشته ای ها» با اختصاص جایگاه دوازدهم در میان عوامل شانزده گانه رشد و توسعه علوم انسانی فی نفسه نقش چندان موثری در رشد و توسعه این علوم در ایران ندارد و کارآمدی این ابزار، مستلزم تامین شرایط مهم تری همچون تامین فضای باز فکری در دانشگاه ها و استقلال جامعه علمی است.

توسعه مطالعات میان رشته ای درصورتی که به هم افزایی علمی صاحب نظران رشته های مرتبط در حوزه علوم انسانی و نیز ارتقای توانمندی علمی استادان، دانشجویان و پژوهشگران و کاربردی تر شدن علوم انسانی در کشور منجر شود، می تواند در رشد و توسعه علوم انسانی و اجتماعی موثر واقع شود.

علاوه بر جذابیت مفهومی «سلامت اجتماعی» یکی از دلایل اقبال زیاد به این مفهوم این است که نوعی جمع بندی از شرایط اجتماعی جامعه را ارائه می دهد. این جمع بندی می تواند شاخص و ابزار تحلیلی خوبی برای پژوهشگران علوم مختلف باشد. جامعه شناسان کاربردی، آسیب شناسان مسائل اجتماعی و برنامه ریزان توسعه تا کنون پژوهش های زیادی را در ارتباط با ابعاد سلامت اجتماعی و عوامل تاثیرگذار بر آن انجام داده اند. این تحقیق بنا دارد تا با شیوه ای علمی تاثیر کیفیت حکمرانی را بر ارتقای شاخص های سلامت اجتماعی در جامعه بررسی و اندازه گیری کند.

این پژوهش از نظر هدف، پژوهشی کاربردی و براساس روش گردآوری داده ها، توصیفی پیمایشی است و از نظر روش تجزیه و تحلیل داده ها، از نوع همبستگی است. جامعه آماری این تحقیق تعداد 110 نفر از مدیران عالی و میانی حوزه حکمرانی و نظام سلامت، خبرگان علمی، مدیران، استادان و اعضای هیئت های علمی دانشگاه ها، دو وزارت خانه علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و موسسات آموزشی و پژوهشی است که با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده اند، تشکیل می دهند.

یافته های این تحقیق نشان داد 3/57 درصد از تغییرات سلامت اجتماعی توسط حکمرانی پیش بینی می شود و مابقی تغییرات آن وابسته به سایر عوامل و متغیرهایی است که در مدل نیامده اند. همچنین مشخص شد سازه درون زای سلامت اجتماعی (207/0) مثبت و در سطح مناسبی قرار داشته که نشان از قدرت پیش بینی مناسب مدل درخصوص این متغیر دارد.

پس از بررسی مدل های اندازه گیری، روشن شد با افزایش یک انحراف استاندار در حکمرانی، سلامت اجتماعی به اندازه 757/0 انحراف استاندارد افزایش خواهد یافت. در واقع حکمرانی خوب موجب بهبود و افزایش سلامت اجتماعی خواهد شد. بنابراین فرضیه اصلی تحقیق مبنی بر وجود تاثیر حکمرانی بر سلامت اجتماعی تایید شد.

کشور ایران به حرکتی همه جانبه برای رسیدن به هدف انقلاب اسلامی که همانا تشکیل تمدن نوین اسلامی است نیاز دارد. در این مقاله تلاش شده است تا با بهره جستن از بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، مراحل و چگونگی دستیابی به این هدف تبیین شود. مرجعیت علمی به عنوان رویکردی کلیدی و ابزاری قدرتمند در پرتو قرآن و عترت اسلامی می تواند به خودسازی وجامعه پردازی منجر شود که این مهم نهایتا به تمدن سازی ختم خواهد شد. در این مقاله تعاملی به صورت بنیادین مورد بحث قرار می گیرد که بتواند دانشگاه ها و حوزه های علمیه را در چارچوبی ساختارمند برای رسیدن به هدف مرجعیت علمی قرار دهد.

با روش مرور کتابخانه ای و ثبت تجربیات افراد خبره و استفاده از منابع علمی موجود مطالب جمع آوری شده است.

چرخه ساختار وجودی انسان به بررسی ادراکات (شامل حس، خیال، وهم و عقل) و عمل انسان می پردازد. علم به دست آمده می تواند انسان را به سمت رشد و یا غی(سقوط) سوق دهد. تفکر ابزار اصلی پژوهش ها، کشفیات، اختراعات و .. است که اگر در پرتو ایمان قرار گیرد و برپایه فهوای دین مبین اسلام و اصول فطرت مان باشد، آن وقت علم و دانش محصول شده به سمت رشد خواهد بود و این علم که نتیجه خودسازی عالمان بوده است به عمل هایی برپایه ساختار وجودی انسان تبدیل خواهد شد که جامعه پرداز است و در شکل گیری تمدن اسلامی حایز اهمیت خواهد بود.

مرجعیت علمی به عنوان رویکرد و ابزاری مهم در پیشبرد اهداف عالیه مشخص شده در بیانیه گام دوم محسوب می شود. این مهم می تواند به خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی کمک بزرگی کند. اندیشکده های قرآنی و دینی و مراکز علمی و پژوهشی کشور با همکاری و تعاملی تنگاتنگ بر پایه ساختار وجودی انسان می توانند عالمانی تربیت کنند که به تحقق مرجعیت علمی رشدآور کمک کنند.

تجربه نشان می دهد که آموزش اخلاق پزشکی به تنهایی نتوانسته است متخلق شدن دانشجویان پزشکی به اخلاق را تامین کند. درونی شدن اخلاق موضوعی تربیتی است که باید روش های تربیتی را برای رشد اخلاقی به کار برد.

در این مقاله پس از بررسی دیدگاه های کلبرگ و جیمز رست راه های تجویزی از آن ها نتیجه گرفته شده است.

راهکارها در چهار دسته تنظیم شده اند. راهکارهای اجرایی نیز در سه روش شناختی، گرایشی و ارادی دسته بندی شده است که هریک از آن ها نیز به سه طریق مستقیم و نیمه مستقیم و غیرمستقیم قابل انجام است.

36 روش اجرایی پیشنهاد شده است که براساس آن ها می توان ارتقای اخلاقی دانشجویان پزشکی را تحقق بخشید.

در این نوشتار به اختصار به مواردی از کمک های خیرخواهانه و داوطلبانه در عرصه تندرستی و مراقبت از بیماران در ایران اشاره شده است.