نشریه طبیعت ایران
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 20، فروردین و اردیبهشت 1399)

سال 1398 هجری شمسی سال پربرکتی برای پژوهش و مطالعه در راستای شناسایی و حفاظت از تنوع گیاهی کشور بود. در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، در قالب یک طرح جامع، طرح های ملی مانند، طرح ملی فلور ایران، طرح ملی تعیین جایگاه حفاظتی گونه های گیاهی کشور، طرح ملی بانک بذر 1400 (غنی سازی بانک ژن منابع طبیعی ایران و طرح ملی غنی سازی باغ گیاه شناسی ملی ایران و باغ های اقماری آن به اجرا در آمدند که در جای خود انشاالله گزارش نتایج تک تک این طرح های پژوهشی ارائه خواهند شد. ولی پروژه ای که در این چند سال، تلاش ویژه ای برای صورت گرفت، توسعه باغ گیاه شناسی ملی ایران و باغ های اقماری آن بود. هدف اصلی علاوه بر غنی سازی این باغ ها از نظر تعداد گونه های گیاهی، سعی در ایجاد قطعات جدید و زیبایی بود تا بدین وسیله زمینه رضایت مردم نیز فراهم شود.

بهره برداران اصلی مراتع ایران عمدتا روستائیان و عشایر هستند. چرای دام بهره برداران روستایی به دلیل سکونت دائم در روستا در تمام فصول ولی چرای دام بهره برداران عشایر ازمراتع در دو قطب ییلاق و قشلاق متناسب با آمادگی مراتع برای چرای دام صورت می گیرد. چرای دام عشایر از مراتع در تمام فصول سال صورت نمی گیرد از این رو در بخشی از سال به دلیل حذف چرای دام فرصت استراحت برای مراتع فراهم می گردد. در مراتع میان بند مابین مسیر ییلاق و قشلاق چرای دام عشایر در دوره کوتاه  کوچ انجام می شود. در کشور 916 هزار خانوار از مراتع بهره برداری می کنند. عشایر با 230 هزار خانوار بهره بردار و یک میلیون نفر جمعیت یک چهارم از بهره برداران مراتع را تشکیل می دهند. عشایر به دلیل شیوه بهره برداری ییلاق و قشلاق یک ظرفیت حفاظتی برای مراتع هستند عشایر مرتع را محل تامین معاش خود می دانند از این رو به آن تعلق خاطر دارند.میانگین مساحت مراتع هر خانوار عشایر 150 هکتار، میانگین تعداد دام آنها 112 راس (100 راس سبک و 12 راس سنگین)، عرصه مراتع تحت بهره برداری آنها 5/34 میلیون هکتار و تعداد واحد دامی آنها 7/25 میلیون راس می باشد. 28% دام و 38%  مراتع کشور تحت مدیریت عشایر می باشد.عشایر روزانه حداکثر 30 کیلومتر راه می پیمایند و با حداقل 2 تا 3 روز استراحت، مجددا به کوچ ادامه می دهند. به طور معمول عشایر 5 ماه ییلاق و 4 ماه هم در قشلاق و مابقی را در طی مسیر بین ییلاق و قشلاق هستند. از بین رفتن مراتع میاند و تغییر کاربری آن به معنی از بین رفتن ایل راه ها است که نقش مهمی در زندگی عشایر کوچ رو دارد. پی آمد از بین رفتن ایل راه کمبود علوفه برای مدت سه ماه زمان برای دام عشایر است.

نگرانی های مربوط به گرم شدن کره زمین توجهات علمی فراوانی را به رسوبات برای تعیین اقلیم دیرینه متمرکز کرده است. دریاچه‎ هایی که در مرزهای زیست بوم آبی قرار دارند، مخصوصا برای بازسازی ساختارهای اقلیمی مورد توجه هستند زیرا تغییرات کوچک در آب و هوا می تواند منجر به تغییرات بزرگی در محیط زیست و جوامع زیست شناختی آنها شود (Kirner, 1998). رسوبات دریاچه ای حاصل ته نشینی مواد حل شده، معلق و ذرات آواری کوچک اندازه در حوضه رسوبی می باشد. منشا رسوبات دریاچه ای از سنگ های بیرون زده و مجاور می باشد که به وسیله روان آب ها (فصلی) به دریاچه حمل می شوند. امروزه، دریاچه ها فقط حدود یک درصد از سطح قاره های زمین و کم تر از 03/0 درصد از آب های موجود در هیدروسفر را پوشش می دهند اما اهمیت زمین شناسی بسیار زیادی دارند. در واقع دریاچه ها، آزمایشگاه هایی طبیعی هستند که در آن ها بسیاری از علوم درباره فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی رسوبات مورد آزمایش قرار می گیرند. دریاچه ها حوضه بایگانی رسوبی از مواد زیست محیطی، شیمیایی و فیزیکی می باشند که تحت تاثیر الگوهای متنوع تغییرات اقلیمی قرار گرفته اند (Pienitz et al., 1995; Rosen et al., 2000; Haung et al., 2004). یکی از مهمترین دلایل مطالعه رسوبات دریاچه ای اهمیت اقتصادی آنها می باشد. از نظر اقتصادی، رسوبات دریاچه ای شامل کانی های تبخیری با ارزش و شیل های نفتی هستند و همچنین مکان هایی برای تثبیت اورانیوم می باشند. یکی از مهمترین ویژگی دریاچه ها حساسیت آنها به اقلیم است. رسوبات قدیمی دریاچه ها احتمالا بهترین شاخص های ما از اقلیم گذشته هستند. ویژگی مهم دیگر آنها، تغییر رخساره های رسوبی در جهت عمودی است (شکل 1) که حاصل تغییرات شیمیایی و بیوشیمیایی آب های دریاچه ای، و تغییر مکان خطوط ساحلی می باشد. به این دلیل نهشته های دریاچه ای باید به طور دقیق سانتیمتر به سانتیمتر مطالعه شوند تا بتوان به طور کامل محیط رسوبی آن را باز سازی کرد.

جلوگیری از وقوع سیلاب اگر غیرممکن نباشد بسیار دشوار است اما مدیریت سیلاب در جهت کاهش خسارات وارده، نیاز به برنامه ریزی بلند مدت و جامع در جهت بهینه سازی کاربری اراضی حوزه های آبخیز، متناسب با استعداد و طبیعت اولیه آن، عدم دستکاری های غیرکارشناسانه در طبیعت، حفظ و به رسمیت شناختن حریم رودخانه ها و غیره دارد. استان خوزستان از نظر مورفولوژی از دشت های رسوبی-سیلابی، اراضی پست و شور (هورها) تشکیل شده است. ساختار شکل گیری این اراضی بر اساس سیلاب هایی بوده که در گذشته در این استان به وقوع پیوسته است. وقوع سیل در استان خوزستان، خسارات چند میلیاردی به کشاورزی، تاسیسات زیربنایی و مناطق مسکونی وارد می آورده است (بهارلویی و همکاران، 1385). متاسفانه همواره اولین و ساده ترین راهکار برای مقابله با خسارت سیل، مهار سیلاب به وسیله سدها و بندهای خاکی بوده است. بر طبق آمار موجود از سال 1378 تا 1386، تعداد 109 بند خاکی در استان خوزستان احداث شده است (درگاهیان و همکاران، 1397). همچنین از سال 1375 تا 1395، تعداد 14 سد جدید در حوزه آبخیز زهره-جراحی، 17 سد در حوزه آبخیز رودخانه کارون و 8 سد در حوزه آبخیز رودخانه کرخه احداث شده است (رضوی زاده و خسروشاهی، 1397). احداث این سازه ها با کاهش چشمگیر ظرفیت سیلابی دشت های خوزستان، بی تردید در فعال شدن کانون های گرد و غبار استان تاثیر بسزایی داشته اند. این در حالی است که، اقدام مهم و اصولی جهت مقابله با خطر و به ویژه خسارات سیل پهنه بندی سیلاب می باشد تا با تعیین نوارهای ساحلی سیل گیر در حاشیه رودخانه ها، نوع کاربری هر پهنه متناسب با میزان خطر سیل گیری تعیین شده و سرمایه گذاری ها در حاشیه های رودخانه با خطرات آتیه سیل مواجه نباشند. لذا شناسایی مناطق سیل گیر، تهیه نقشه محدوده سیل گیر و پایش تغییرات سطوح  سیل گیر در طی زمان، از اقدامات اساسی و برنامه‏ریزی شده که به عنوان یک گزینه مهم در مقابله با خطر طبیعی سیل و کاهش خسارات ناشی از آن در نظر گرفته شود.

پسته وحشی در استان کرمان با دو گونه (Pistacia atlantica Desf.) و خنجوک (Pistacia khinjuk Desf.) به مساحت 545959 هکتار به صورت پراکنده دیده می شود و به لحاظ وضعیت نیز، جنگلدر کلاسه تنک قرارگرفته است. بنه و خنجوک در استان کرمان در دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و زاگرس به صورت جوامعی با ترکیبی از هر دو گونه وجود دارد. در استان، پسته وحشی عمدتادر مناطق کوهستانی و به صورت توده های بزرگ و یا کوچک و حتی به صورت تک درختانی قابل روئیت می باشد. خنجوک به تنهایی یا با گونه دیگری تشکیل تیپ نمی دهد و فقط بنه است که تشکیل تیپ های خالص و مخلوط را داده است. بنه با گونه های ارس،کیکم و بادام به صورت آمیخته تشکیل 10 تیپ را داده است.این گونه بیشتر بر روی خاک های شنی لومی و قلیایی قرار گرفته است. اقلیم در این رویشگاه ها نیمه خشک است و ارتفاع از 1200 تا 2800 متر با شیب عمومی 5 تا 50 درصد بیشتر در جهات شمالی و غربی است. به لحاظ کیفی رویشگاه ها تنک، مبدا درختان دانه زاد، شکل تاج کروی، ارتفاع و قطر برابر سینه درختان متوسط تا زیاد و زآداوری کم، که این درختان در معرض آفات زیادی نیز قرار گرفته اند.مسئله چرای بی رویه بقدری مشهود می باشد که در بعضی مناطق درختی مانند کیکم رابه صورت کپه ای میتوان مشاهده نمود. در راستای مدیریت این جنگل ها پیشنهاد می گردد تا مدیریت پایدار بر این جنگل ها اعمال گردد که این روش می تواند کمکی جهت بهبود مدیریت موثر بر این جنگل ها باشد.

خشکدارها در جنگل ها منبعی غنی از حشرات ساپروکسیلیک (چوبزی) به ویژه سخت بالپوشان هستند. این گروه از حشرات علاوه بر تشکیل بخش مهمی از تنوع زیستی در جنگل ها، نقش مهمی را نیز در چرخه کربن در جنگل ها برعهده دارند. در بین حشرات ساپروکسیلیک، سخت بالپوشان با تنوع زیاد و تعداد گونه های فراوان دارای اهمیت زیادی هستند. حفظ تنوع زیستی لازمه توسعه پایدار است، بنابراین شناخت تنوع گونه ای اکوسیستم های پیچیده جنگلی بسیار مهم خواهد بود. طی سال های 1396 تا 1397 به منظور شناسایی گونه های سوسک های ساپروکسیلیک در راشستان های استان گیلان (جنگلهای اسالم و شفارود) و در جنگلهایی با مدیریت حفاظتی (قطعات شاهد) و مدیریت بهره برداری، نمونه برداری با استفاده از تله های گودالی (Pitfall) و تله پنجره ای (Window traps) انجام شد. در این پژوهش تعداد 20 گونه متعلق به 9 خانواده از سوسک های ساپروکسیلیک شناسایی شدند. تنوع گونه ای سوسک های ساپروکسیلیک در جنگل های مدیریت حفاظتی (شاهد) بیشتر از جنگل هایی با مدیریت بهره برداری بود. بیشترین فراوانی گونه ها در ماه های خرداد- تیر و اوج جمعیت این سوسک ها در خردادماه مشاهده شد که بهترین زمان برای بررسی جوامع سوسک های ساپروکسیلیک است.

منطقه ویشنگ، که بخشی از منطقه حفاظت شده  برزک - قمصر می باشد، در جنوب غربی کاشان و در ارتفاعات مرکزی رشته کوه کرکس قرار دارد. دامنه ارتفاعی این منطقه، بین 1600 تا 3588 متر از سطح دریا در نوسان است. به دلیل تنوع ارتفاعی گسترده و شرایط فیزیوگرافی ویژه، رویشگاه های گیاهی متنوع و زیستگاه های جانوری منحصربه فردی را در خود جای داده است. مهم ترین رویشگاه های گیاهی منطقه بر اساس ویژگی های فیزیوگرافی آن شامل: گیاهان صخره روی، واریزه ای، ماندابی، مسیل ها و بستر رودخانه ها و نواحی دست خورده بودند. افزون براین ریختارهای گیاهی منطقه بر اساس روش فیزیونومی که دارای رستنی های ویژه می باشند، عبارتند از: بالشتکی- خاردار، استپ درمنه زار، درختچه زار و درختان. دو گیاه دارویی پرمصرف Thymus carmanicus Jalas و Dracocephalum kotschyi Boiss. هر ساله توسط افراد بومی از عرصه رویشگاه های طبیعی واقع در ارتفاعات ویشنگ به منظور فرآوری در کارگاه های گلاب گیری سنتی جمع آوری می شوند. رویشگاه های تخریب یافته توام با گیاهان خاردار، غیرخوشخوراک و سمی در محل اتراق دام ها که عموما در نواحی نسبتا هموار حاشیه دره های ویشنگ و دربریو واقع شده اند، بوجود آمده اند. در دامنه اراضی شیب دار ارتفاعات منطقه حفاظت شده، انواع رستنی های کامفیت بالشتکی رویش یافته که نقش مهمی در تثبیت و حفاظت خاک نواحی شیب دار دارند. این منطقه حفاظت شده، پناهگاه برخی از گونه های جانوری نادر نظیر گربه پالاس و پایکا می باشد. ذخایر ژنتیکی گیاهی ارتفاعات ویشنگ به دلیل شرایط بوم شناسی ویژه، نیاز به مدیریت و برنامه ریزی مدون برای حفاظت دارد.