فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال پنجم شماره 17 (بهار و تابستان 1395)

با چیرگی تازیان مسلمان بر ایران، عرب ها با انگیزه های مختلف به این سرزمین وارد شدند و در مناطق و شهرهای آن سکونت یافتند. مسئله این پژوهش پیامدهای فرهنگی است که در نتیجه مهاجرت عرب ها به ایران به وجود آمد. دوره زمانی مورد بحث در این پژوهش، دوره ای حدودا صد ساله یعنی از آغاز فتح ایران در دوره خلفای راشدین تا پایان دوره اموی (132ق.) را در بر می گیرد. روش تحقیق، روشی توصیفی تحلیلی با استفاده از منابع، مآخذ و پژوهش های تاریخی بود. مهاجران عرب، افراد و قبایل مختلف با عقاید، افکار و اغراض گوناگون را شامل می شدند. آنان پس از همنشینی و اختلاط با بومیان منشا تاثیرات بسیاری شدند و از آنان در جنبه های مختلف تاثیر گرفتند. در این پژوهش برخی از مهم ترین پیامدهای فرهنگی حضور قبایل عرب در ایران؛ همچون گروش ایرانیان به اسلام، فرهنگ پذیری متقابل، تاثیرات زبانی، نامگذاری عربی، تعصبات قومی اعراب و پیامدهای آن، و اختلافات قبیله ای اعراب در ایران شناسایی و مورد بررسی قرار گرفت.

منطقه بوشهر یکی از قدیم ترین لنگرگاه های تجاری ایران بوده است. اهمیت تجاری و ارتباطی این منطقه، فراز و نشیب های زیادی را در تاریخش سبب شده است. بررسی هریک از تحولات رخ داده در بندربوشهر نیازمند آگاهی از جغرافیای تاریخی این بندر و پیشینه تاریخی مکان بروز رویداد است. در نوشتار پیش رو تلاش شده است تحولات رخ داده در این خطه مورد مطالعه قرار گیرد و چشم اندازی از گذر زمان بر این منطقه از دوره باستان تا اواخر دوره قاجار اریه شود. اگرچه بندربوشهر بندری نوبنیاد محسوب می شود و از سده دوازدهم هجری با اقدامات نادرشاه افشار و پس از آن تحت اداره آل مذکور اهمیت سیاسی و اقتصادی فزاینده ای یافت، ولی شبه جزیره بوشهر پیشینه ای پنج هزارساله دارد که پشتوانه ای تاریخی برای بندربوشهر به حساب می آید.

آنچه در اینجا قصد معرفی آن را داریم، مجموعه ای از نامه های فتحعلی شاه قاجار به همسرش طاووس ملقب به تاج الدوله است. این اسناد منحصربه فرد در تاریخ حوزه زنان، حرمسرا و اندرونی شاهان و همچنین در بحث خانواده در عصر قاجار حایز اهمیت است. روایت های زیادی از تعدد زنان فتحعلی شاه در منابع نقل شده است، به گونه ای که شمار آنها در منابع، به شکل متفاوتی ثبت شده است، ولی معمولا بین 800 تا 1000 زن برای وی گزارش شده است. به هر روی هرچه بود اطلاع دقیقی از همه آنها نیست؛ چنانکه صاحب تاریخ ذوالقرنین می نویسد: «بدان‏که از بدایت ایام تکلیف تا هنگام وصول او به مینوی شریف، مخفی نماناد که عدد زوجات آن برگزیده کاینات را در مدت سنوات پنجاه و پنج سال ایام تکلیف، خداوند جهان داناست و استعلام این حقیقت خارج از حوصله دانایان توانا». همین امر و شکست وی در جنگ های ایران و روس از او چهره یک پادشاه نالایق و خوشگذران را برای ما بر جای گذاشته است. اما در چنین شرایطی با این تعدد زنان در حرمسرای وی چه می گذشت. مسلما فضایی که در این حرمسرا بین زنان حاکم بود، فضای رقابت و امتیازگیری برای کسب قدرت و نفوذ بیشتر بود. این قدرت یا از نسب قاجاری، یا مادر ولیعهد بودن و یا از توجه و علاقه شاه به آنها برمی آمد. ما نام این زنان را با عنوان سوگلی حرم می شناسیم. آنچه در اینجا ارایه می شود به روشن شدن گوشه ای از فضای حاکم بر حرمسرای شاهی کمک می کند؛ اسنادی منحصربه فرد از برخورد شاه با یکی از این زنان قدرتمند و پرنفوذ حرمش یعنی طاووس خانم ملقب به تاج الدوله که تخت طاووس به نام وی نامگذاری شد.