فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال یکم شماره 3 (تابستان 1390)

این پژوهش، چنانچه از اسمش پیداست، عهده دار تحقیق و بررسی در حیات دعبل خزاعی شاعر اهل بیت (ع) و شخصیت سیاسی ایشان است: برای وصول به این هدف، سه قسمت ترتیب داده شده و در هر قسمت بخشی از موضوع مورد بررسی قرار گرفته است. در قسمت اول، به شمه ای از حیات دعبل خزاعی به وسیله بیان نام و نسب ایشان با ذکر دیدگاه های مختلف، ذکر خاندان و مخالفان دعبل، که در راس آن ابوالفرج اصفهانی قرار دارد، بیان نحوه شهادت و نظر شاعران دیگر نسبت به ایشان از جمله محمد بن قاسم بن مهرویه، بحتری، ابن شرف قیروانی می پردازیم. در قسمت دوم، به حیات ادبی دعبل خزاعی، که شامل مقام علمی شاعر، شعر ایشان و ویژگی های آن و نمونه های از اشعار می باشد، نگاهی داریم.  در قسمت سوم به بررسی حیات سیاسی دعبل خزاعی و تشیع، ادله آن و شخصیت شاعر را پرداخته ایم.  بنا بر آنچه که ذکر شد، بر ما لازم است قدردانی از شاعری که در دوران اختناق شدید فداکارانه از مکتب اهل بیت (ع) حمایت کرد؛ به خصوص که بیشتر مورخان و تاریخ نویسان در اختفای نام و آثار ایشان کوشش فراوان داشتند.  پژوهش در این زمینه از لحاظ دستیابی به گنج مخفی ادب و تایید لطیفی بر معتقدات شیعی نیز بسیار ارزشمند است.

قرون سوم و چهارم هجری یکی از پرحادثه ترین مقاطع زمانی تاریخ اسلام را تشکیل می دهند. در این مقطع زمانی، از بین سلسله های متعددی که به طور هم زمان در صحنه سیاسی شرق خلافت عباسی ظاهر شدند، دو سلسله سامانیان و آل بویه به طور بارزی با یکدیگر در کشمکش و نزاع دایمی بودند. ری یکی از مهم ترین مناطقی بود که محل زورآزمایی و رقابت این دو سلسله واقع شد. در رقابت بر سر تصرف این شهر، ری بارها دست به دست گردید و زمانی جزء قلمرو سامانیان و زمانی جزء متصرفات آل بویه بود. پس از آنکه سلسله آل بویه موفق شد بر این شهر تسلط یابد، یکی از قدرتمندترین شاخه های این حکومت به ریاست رکن الدوله و فرزندانش در ری استقرار یافته و از آنجا بر ضد دولت سامانی به عملیات می پرداختند. اهمیت این شهر به اندازه ای بود که آل بویه مجبور شد برای نگاهداری این شهر علاوه بر نبردهای مختلف نظامی به دفعات متعدد به عقد معاهده صلح و پرداخت حراج به سامانیان تن در دهد. نظر به اهمیت شهر ری در روابط میان این دو سلسله، در این مقاله جریان تاریخی رقابت و همچنین انگیزه های دو قدرت متخاصم مورد توجه قرار گرفته است.

شورش بر ضد امتیازنامه ی تنباکوی شرکت رژی نقطه تحولی هم در مبارزه ضد استعماری مردم ایران و هم در رقابت استعماری دو دولت روسیه و انگلستان در ایران به شمار می رود. امتیازنامه رژی به خودی خود اوج نفوذ سیاسی و اقتصادی انگلستان در ایران بود؛ و جنبشی که بر ضد این امتیازنامه برپا شد و به برچیده شدن آن انجامید این نفوذ را به یکباره و به سود روسیه به مقدار زیادی سست کرد. در خیزش بزرگ مردم و علمای ایران بر ضد امتیازنامه تنباکو، روس ها نیز با تحریک و آغالش ناراضیان و با توسط برخی عوامل بانفوذ خود در به راه انداختن اعتراض ها و یا جهت دهی آنها دخالت داشتند. این نوشتار بر آن است که به بررسی و ارزیابی فعالیت های روسیه در جنبش تنباکو بپردازد و دامنه های تلاش آنها برای تاثیرگذاری بر روند جنبش - بی آنکه درباره میزان این تاثیرگذاری رای قاطع بدهد - را بررسی نماید.

بعد از جنگ های ایران و روس، به ویژه از زمان صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر، ضرورت اصلاحات و نوسازی ایران با وجود موانع متنوع داخلی و خارجی همواره دغدغه بخشی از طبقه حاکمه به شمار می رفت. این بخش از طبقه حاکمه با جذب و فراخوانی نخبگان علمی و فرهنگی همچون خاندان هدایت کنشی مضاعف یافت. رضاقلی خان هدایت با توان و خدمات علمی و فرهنگی و پیوند سیاسی با سلسله قاجار توانست زمینه رشد و تعالی فرزندان و نوادگانش را در طبقه حاکم تسهیل و هموار نماید. فرزند وی، علی قلی خان مخبرالدوله، که خدمات خود را در زمینه علمی و در دارالفنون آغاز نمود، توانست در زمینه نوسازی نقشی چشمگیر داشته و از بانیان اصلی توسعه تلگراف در ایران گردد و مشاغل و القاب مربوط به این پدیده جدید ارتباطی را در میان خانواده خویش موروثی و انحصاری نماید و به تدریج با به دست گرفتن وزارت علوم و دارالفنون باعث گردید تا بسیاری از مناصب علمی و فرهنگی وزارت علوم به خانواده اش تعلق گرفته و خدمات ارزنده ای در این جهت بنماید. در زمینه سیاسی هر چند تجارب وی گذرا و ناچیز است اما باعث گردید تا فرزندانش فقدان ها و ضعف های سیاسی موجود در کشور را درک نموده و در آینده و به ویژه انقلاب مشروطه تاثیرگذار باشند و در کنار وی در منصب صدارت مناصب سیاسی را تجربه نمایند. خدمات وی باعث گردید تا بعد از وی فرزندانش جایگاه و مقبولیت سیاسی خاصی یابند.

در جنگ جهانی اول، ایران تبدیل به عرصه ای برای کارزار روسیه، عثمانی، انگلیس و حتی آلمان ها شد. قبل از این، انگلیس و روسیه طی قرارداد 1907 ایران را به سه منطقه تحت نفوذ تقسیم کرده بودند: روس ها در شمال، انگلیسی ها در جنوب و یک منطقه بی طرف در مرکز.  با آغاز جنگ، موقعیت برتر نظامی و تجاری بوشهر باعث شد تا هم زمان مورد توجه قدرت های بزرگ قرار گیرد. بنابراین انگلیسی ها در سال 1333ق/1915م در زمان حکمرانی موقرالدوله، آنجا را به تصرف خود درآوردند. با وجود تصرف آسان آنجا، مقاومت های سرسختانه ای توسط عشایر تنگستانی و قشقایی، مثل رییسعلی دلواری، ناصردیوان، صولت الدوله، شیخ حسن چاه کوتاهی و زایرخان اهرمی در مقابله با نیروهای انگلیسی صورت گرفت. انگلیسی ها در سال 1334ق/1916م در صفحات جنوبی کشور نیرویی به نام تفنگداران پلیس جنوب را در جهت به کارگیری اهداف خود تشکیل داده و آن را جایگزین نیروی ژاندارمری کردند. از طرف دیگر واسموس، کنسول آلمان در بوشهر به فعالیت علیه نیروهای انگلیسی پرداخت و موفق شد ضرباتی را به قوای انگلیسی وارد سازد. با وجود مقاومت های نیروهای محلی و سران عشایر، انگلیسی ها تا پایان جنگ جهانی اول در منطقه حضور داشتند.

«نقد ادبی» یکی از شاخه های علوم ادبی است که اولین بار در عصر حکومت قاجارها به ایرانیان معرفی شد. این معرفی توسط دسته ای روشنفکران صورت گرفت که با اندیشه های جدید غربیان آشنایی داشته و این اندیشه ها را در ایران تبلیغ می کردند. دو تن از شاخص ترین چهره های این حوزه میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا ملکم خان ناظم الدوله هستند و در این نوشتار سعی بر این است که به مقایسه دیدگاه این دو فرد در دو حوزه نقد سیاسی-اجتماعی و نقد ادبی پرداخته شود تا میزان همانندی یا تفاوت های اندیشه های این دو فرد در این حوزه آشکار شود.

مقاله حاضر حاصل پژوهشی راجع به ساختار و کارکرد شهرداریها طی یکصد سال اخیر در جامعه ایرانی است. نقطه عطف شکل گیری این نهاد مربوط به سال 1905م/1285ش یعنی آغاز دوران مشروطیت است. به عبارت دیگر، می توان این نهاد اجرایی را قالب نوین احتسابیه های قدیمی تر و قالب قدیمی تر شهرداری های امروز نامید. از دوران مطرح شدن جنبش مشروطه به بعد در ایران، این اداره با نوسانات و تغییراتی در نحوه انتخاب متصدیان و حتی حدود اختیارات آن وجود داشته و در امور شهری به انحای مختلف به مردم ایالات ایران خدمات گوناگونی ارایه می کرده است. اما باید گفت که بلدیه ها در زمان پهلوی اول شکل قانونی تر و وضعیت منسجم تری یافتند. پژوهش پیش رو در پاسخ به بررسی تاریخی این نهاد مردمی انجام شده است. مسئله مورد پژوهش این مقاله بررسی این نکته است که سابقه ظهور بلدیه ها به چه زمانی برمی گردد؟ چارت سازمانی این نهاد به چه صورت بوده و مراحل تطور آن طی تاریخ معاصر ایران چگونه بوده است؟ ناگفته نماند که پژوهش زیر از نوع توصیفی است.