پژوهشنامه عرفان
سال یازدهم شماره 22 (بهار و تابستان 1399)

هدف روان شناسییونگ، بررسی فردیت یا خویشتن یابی در روان انسان است. فردیت، سفری روانی است که با یک جدال درونی در فرد آغاز می شود و به کشف و بازشناسی جنبه های ناشناخته ی روان آدمی و رسیدن به خودآگاهی رهنمون می گردد. فرد، در این سفر، جنبه های مثبت و منفی روان ناخودآگاه خویش را کشف کرده و درنهایت به خودآگاهی می رسد. این خودآگاهی، بنا بر ماهیت کهن الگویی اش، در آثار هنری با نمادهایی که بر مضمون تکامل و فردیت دلالت می کنند،نشان داده می شود.منظومه ی الهی نامه ، گفتگوی پدری با شش پسرش است که آنان را به سفری نمادین به درون خویش فرامی خواند. در این پژوهش سعی شده است تا با روشی توصیفی-تحلیلی، این سفر روانی با استفاده از نظریه ی یونگ بررسی شده و جنبه های نمادین فردیت در آن رمزگشایی شود. دستاورد پژوهش نشان می دهدکه این پدر با فراخواندن شش پسر به عنوان نمادهایی از شش لایه ی درونی خویش، مسیر فردیت و تکامل را سپری می کند.

در این جستار مولفه های دین شناسی صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (1050ق) در ذیل سه مبحث خودشناسی، مفهوم سفر  و نظریه وحدت ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. خودشناسی با فهم تجرد نفس مرتبط است یک از برترین نتایج آن خداشناسی است. اصطلاح سفر به معنای سلوک به سوی خدا، با حقیقت دینداری پیوندی عمیق دارد تا آنجا که وی در تعریف دین سلوک به سوی وجود حقیقی را مطرح می کند که در طی آن سالک از خود مجازی به خود حقیقی سفر می کند. بدین ترتیب کمال انسان با اکمال دین از جهت وصول به ولایت و مقام احسان نسبتی مستقیم دارد. همچنین در این پژوهش به نظریه وحدت ادیان در آثار ملاصدرا به عنوان نظریه ای عرفانی نگریسته شده است. مطابق این نظریه که از وحدت وجود منتج می شود، مردم بر هر دین و آیینی که باشند تنها حق را می پرستند و در قیامت حق تعالی برای همگان  حتی مشرکان، در صورت معهودشان تجلی خواهد کرد.

آنچه با عنوان شطح از عرفا نقل شده حوزه وسیعی از مفاهیم و مضامین را دربرمی گیرد که به سبب شهرت برخی از شطحیات و نیز تکرار  بیشتر بعضی مفاهیم و مضامین، بسیاری دیگر از آنها چه در تعریف شطح و چه در برداشت ما از شطح مغفول مانده است. بعید نیست این امر در گذر زمان حتی بر اطلاق یا عدم اطلاق شطح بر برخی سخنان عرفا نیز تاثیر گذاشته و مانع ثبت برخی از شطحیات در این دایره شده باشد. برای اصلاح این نگاه نادرست به مقوله وسیع شطح، با گزینش شطحیات عرفا از منابع مختلف و استخراج و طبقه بندی مفاهیم و مضامین مطرح شده در آنها به سی و یک عنوان دست یافتیم. در این مقاله ضمن تعریف حدود و ثغور این مضامین و نیز بسامدشان در شطحیات گرد آمده، نمونه هایی از کاربرد هر مضمون در شطحیات نقل شده. همچنین در ذیل مضامین پرتکرار به بررسی سیر تاریخی کاربرد آنها و نیز علاقه و توجه برخی عرفا به مضمونی خاص، اشاره شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نقد دیدگاه های رایج در عرف، فنای فی الله، بیان عظمت عارف و تعریف اصطلاحات عرفانی، به ترتیب پرتکرارترین مضامین شطح و تعظیم شیطان و دفاع از او، بیان معراج عرفانی، مرگ پیش از مرگ و غیرت عارف نسبت به خدا کم تکرارترین مفاهیم و مضامین مطرح شده در شطح هاست.

شطح» در اصطلاح عرفانی، به مجموعه رویدادهای گفتاری و رفتاری اطلاق می گردد که از عارف در حالت وجد، سکر و از خود بی خودی سر می زند و سرریزی های روح را بر زبان یا فعل او آشکار می-کند.شطحات،گرچه گزاره هایی هستند که در حوزه الهیات می گنجند،اما ایده های غیرمتعارفی را که در قالب ایده های شریعتی و گاه حتی عرفانی و چهارچوب عقلی و قالب منطقی گفتار نمی گنجند،مطرح می-کنند. اغلب درون مایه های شطحیات، اسباب مخالفت با شطح گویان و اتهامات کفرآمیز را به آن ها فراهم ساخته است. در میان اصحاب اضطراب و سکون، دو رویکرد متفاوت نسبت به شطح وجود دارد. این مقاله بر آن است تا ضمن دسته بندی نظرات موافق و مخالف شطح گویی و علل آن، به بررسی انواع درون مایه شطحیات در کتاب هایی نظیر «تذکره الاولیاء»، «شرح شطحیات» و...بپردازد.

مکر الهی از صفات بسیار مهم  و برجسته درمعرفت حق تعالی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر اهمیت در مباحث عرفانی است و اطلاقش بر انسان به عنوان صفتی نفسانی و رذیله به شمار می آید. از آن جایی که شناخت این صفت منجر به اعتلای روحی و اخلاقی و نیز معرفت الهی می گردد،  بنا بر این  بسیار مورد توجه عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی مکر الهی در قرآن و سنت و نگرش های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه های عارفانه ی آن در اشعار مولانا پرداخته شده است. این بررسی نشان می دهد که با وجود تاکیدی که اغلب عارفان پیش از او بر خوف و ایمن نبودن از مکر الهی درهمه ی مراحل سلوک دارند، اما نگرش مولانا تا حدودی با آنان متفاوت است. او  معتقد است سالک به کمک جذبه و عنایت حق، در مقام فنا، از صفات نفسانی اش فانی می شود. از این رو مکر او که صفتی نفسانی است، در مکر حق فانی شده و به مقام حفظ و امنیت نایل می گردد. همچنین او از مکری عاشقانه در ساحت عشق سخن می گوید. در این ساحت که نهایت قرب الهی است؛ مکر به عنوان صفت معشوق، برای عاشق زیبنده تلقی گردیده و خوف از او زایل می گردد.

رابطه انسان با حق و دامنه معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان‏پژوهان را به خود معطوف داشته است و از این رهگذر گونه‏های مختلف رویکرد به حوزه معرفت‏شناختی و میزان دامنه احاطه و شناخت انسان نسبت به خداوند وجود دارد. بی‏تردید رویکرد سنایی به رابطه انسان و حق، از این جهت که مشربی متشرعانه و عارفانه دارد حایز اهمیت است؛ چراکه او پیوندی عمیق بین مبادی دین و عرفان ایجاد کرده است. او برای رسیدن به این جایگاه، ابزار و سازوکاری را معرفی می‏کند که بر سه پایه عقل (برهان)، عشق (عرفان) و نقل (قرآن) استوار است. به باور او همسویی و وحدت این سه ابزار معرفتی، راه شناخت حق را بر بنده هموار می‏سازد. او عقل (برهان) را نخستین ابزار لازم در این راه می‏داند. اما عقل ممدوح سنایی به دلیل محدودیت‏های ذاتی از کارکرد لازم برخوردار نیست و بواسطه عدم‏احاطه بر ذات حق ناقص و سترون است؛ لذا سنایی در حوزه معرفت حق عشق (عرفان) را ارجح می‏داند. کارکرد عشق در ساحت معرفت‏شناختی او، فراهم‏ساختن بستر و زمینه برای درک بالاتر و اعتلای مرتبه معرفتی سالک است. سومین ابزار معرفتی او قرآن است که تمسک بدان را برای رسیدن به یقین قلبی و ایمان لازم می‏بیند؛ اما برای درک معنای حقیقی و باطنی آن، قلب انسان باید عاری از هواجس و خواهش‏های نفسانی باشد. ازنظر سنایی دست‏آویزی به عرفان و شهود باطنی، زمینه‏ساز سالک برای رسیدن بدین مرتبه وجودی است. در این پژوهش با روش تحلیلی - توصیفی مثلث معرفتی سنایی که بر این سه رکن استوار است، بررسی شده و به این نتیجه رسیده است که او این سه ایزار را مهمترین و کارآمدترین عوامل در شناخت حق می‏داند و به همسویی و همجهتی آنها برای رسیدن به یقینی باطنی و معرفتی حقیقی باور دارد.

در این نوشتار، استعاره های حواس خمس در معارف بهاء ولد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. استعاره های حواس خمس، به عینی سازی حقایق غیبی و معرفت عقلی می پردازند. این استعاره ها، از کمیت و کیفیت قابل ملاحظه ای در معارف برخوردارند. استعاره مرکزی متن عبارت است از: «درک حقایق غیبی و ادراک معرفت عقلی، درک عینیات با حواس خمس است». حواس خمس و ادراکات ناشی از آن ها در اثر بهاء‎ ولد، ویژگی معرفت بخش دارند. توجه ویژه بهاء به مباحث روانشناسی یا علم النفس همچون حکمای مسلمان از جمله فارابی، ابن سینا و شیخ اشراق، این نظام استعاری ویژه را شکل داده است. او در خلال تجارب عرفانی به سه زنجیره حس، نفس و عقل اشاره می کند، که در نهایت به یک معرفت عقلی منتج می شود. بهاء از این طریق پیوندی آشتی گونه میان حکمت اسلامی و عرفان برقرار کرده است. در این نوشتار فرآیند ادراک حقیقت و معرفت از راه حواس خمس، در قالب دو سیر صعودی (صعود حواس خمس برای ادراک معرفت) و نزولی (نزول معرفت در حواس خمس) مطرح شده است.

جعفر خلدی (ف. 348) یکی از شاگردان جنید بغدادی و یکی از عارفان بزرگ مکتب بغداد است که تاکنون در پژوهش های مربوط به تصوف و عرفان اسلامی نادیده انگاشته شده است. او آثار متعددی داشته که پاره ای از آن ها چاپ شده و برخی دیگر تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. خلدی از جنبه های متعددی در مطالعات تاریخ تصوف و عرفان اهمیت دارد. نخست اینکه وی افزون بر اینکه از بزرگان مکتب بغداد است، اوج و افول این مکتب را زیسته است و در دوره افول این مکتب، شیخ المشایخ صوفیه به شمار می رفته است. دوم اینکه خلدی بزرگ‏ترین حکایتگر صوفیه در دوره خود به شمار می رود و بخش مهمی از میراث صوفیه به واسطه او به نسل های بعدی منتقل شده است. سوم اینکه شواهدی وجود دارد که نشان می دهد خلدی یکی از بزرگ‏ترین مفسران زمان خود بوده است، ولی در طی زمان تفسیر او سرنوشت خاصی پیدا کرده و گویا تمامی آن یا بخش هایی از آن به نام دیگران قلمداد شده است. چهارمین و مهم ترین ویژگی خلدی که تاکنون کاملا از دید محققان به‏دور مانده است، گرایش متشیعانه جعفر خلدی است. وی بر اساس آثارش اولا به اهل بیت ارادت بسیار خاص داشته است و ثانیا بر برخی از آموزه های تشیع، از قبیل وصایت و جانشینی بلافصل حضرت امیرالمومنین و نیز انحصار اهل بیت در اصحاب کسا تاکید کرده است. در مقاله حاضر به این پنج ویژگی مهم جعفر خلدی پرداخته‏ ایم.

سلطان ولد در ولدنامه به دو مقام عاشقی و معشوقی در عرفان قایل است و شمس تبریزی و مولانا را از جمله عارفانی می داند که به مقام معشوقی نایل آمده اند. با بررسی نظریه های بزرگان تصوف و عرفان از آغاز تا سده هفتم هجری درمی یابیم که چنین دیدگاهی در مورد مراتب عشق، برآمده از نص قرآن مجید و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است و برخی از بزرگان عرفان، از جمله عین القضاه همدانی و روزبهان بقلی شیرازی درباره مقام معشوقی، نظریه پردازی کرده اند. در اندیشه این بزرگان، مقام معشوقی، مقامی بسیار برتر و والاتر از مقام عاشقی است. در این مقام که مربوط به روزگار پختگی اندیشه های عرفانی است سالک در مراتب عشق به حق تعالی به مرتبه ای می رسد که معشوق و محبوب خداوند واقع می شود؛ به گونه ای که جایگاه عاشق و معشوق عوض می شود و این بار خدا عاشق است و بنده معشوق. رسیدن به چنین مقامی مستلزم دیدار سالک با فردی است که به مقام معشوقی رسیده است؛ همان گونه که مولانا با شمس تبریزی دیدار می کند و به این مقام نایل می شود. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به نگارش درآمده و برای گردآوری اطلاعات پژوهش از روش کتابخانه ای بهره گرفته شده است.

عرفان و تصوف در افغانستان، تاریخی دیرینه و طولانی دارد که از آغاز تاکنون فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته است. در طول تاریخ، طریقت های صوفیان نقشی بارز در شکل دهی به اذهان و روان اجتماعی مردم افغانستان داشتند. طریقه روشانیه یکی از این طریقت های اثرگذار در فرهنگ اجتماعی و رفتاری مردم افغانستان است. بایزید روشان با ایجاد این سلسله صوفیانه، زمینه ساز تغییرات اجتماعی سیاسی مهمی در افغانستان گردید. جستار حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی تلاش کرده است تا بنیادهای اندیشه عرفانی این طریقه نامبرده را بازخوانی و میزان اثرپذیری این طریقه را از فرقه های دیگر عرفانی آشکار سازد. از نتایج تحقیق برمی آید که بایزید در نتیجه عجین کردن تراوش های ذهنی خود و تاثیر پذیری از فرقه های مروج زمان، فرقه ای مستقل را به وجود آورد؛گرچه اصول این طریقه از ابتکارات بایزید روشان بود، در فروعات از فرقه های دیگر عرفانی تاثیر پذیرفته بود.

سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به همین دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف نظر فقها و اهل حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته ای از احادیث، سماع را حرام دانسته اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده اند، نه صرفا بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تاثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به ویژه عارفان تبیین کند. یافته های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می کنند و مسموع واحد بر آنها تاثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تاثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به گونه ای که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.

اصل توحید و مسایل مربوط به آن از جمله مسایل محوری در منظومه ی اندیشه ی اسلامی به شمار می آید، به طوری که فهم درست و دریافت صحیح آیات کلام الهی در این مورد همواره ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته است. در فضای اندیشه ی کلامی و فلسفی، عقل به عنوان کارآمدترین قوای ادراکی برای فهم و دریافت جهان بینی توحیدی محسوب شده است. جهت گیری تلاش های عقلی نیز همواره تنزیه خداوند و دورداشت و تعالی وی از جهان و مخلوقات را نتیجه گیری کرده است. این نتیجه گیری طبیعت قوای عقل است و اصل تنزیه نیمی از معرفت صحیح توحیدی را در بردارد. اما از طرفی نیز پرسش هایی بدون پاسخ در مورد چگونگی ارتباط خداوند با جهان باقی می ماند. این کاستی تلاش های بسیاری را از سوی اندیشمندان مسلمان در زمینه های گوناگون از جمله کلام، فلسفه و عرفان رقم زده است. محی الدین ابن عربی به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی برجسته با طرح جهان بینی توحیدی مبتنی بر تشبیه، نیمه ی دیگر جهان بینی توحیدی را کامل کرد. وی با معرفی و تبیین قوه ی خیال در کنار قوه ی عقل در آثار خود و پرداختن به کارکردهای عقل و خیال در شکل دهی جهان بینی توحیدی پازل معرفتی را بر اساس نگاه وحدت وجود کامل کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا ضمن معرفی هر یک از این دو قوه به ارتباط نگاه تنزیهی و تشبیهی پرداخته شود. هچنین به کارکرد نگاه ترکیبی تنزیهی و تشبیهی در درک صحیح جهان، چگونگی ارتباط آن با حق تعالی و همچنین دربافت درست آیات الهی اشاره گردد.