نشریه مطالعات شهریار پژوهی
پیاپی 18 (پاییز 1397)

فروغ فرخزاد و طاهره صفار زاده از شاعران نواندیش و نوگرا و صاحب سبک ویژه هستند که هریک به نوعی در عرصه اندیشگی و شعر نیمایی به دگرگونی هایی دست زدند و به رغم تفاوت در نگرش و بینش اجتماعی، به لحاظ طی مراحل تحول، تاثیر پذیری از شعر نیمایی و بعضی شیوه های بیانی و تخیل دارای وجوه تشابهی هستند. فروغ، پس از مرحله سرودن اشعار رمانتیکی و سطحی، به مرحله «تولدی دیگر» و شعر اندیشگی دست می یابد. صفار زاده نیز مراحل دگرگونی شعر و فکری را تحت تاثیر تربیت مذهبی، مسایل اجتماعی و سیاسی زمانه، مطالعه عمیق متون دینی، تحصیل در غرب و آشنایی با فرهنگ و ادب اروپایی می گذراند و سرانجام به دوران تکامل شعری دست می یابد. در این جستار کوشش می شود، با تجزیه و تحلیل اشعار هر دو شاعر و با بهره جستن از نقدها و نظرهای مربوط، به وجوه تشابه و تفاوت شعر و اندیشه اشان پرداخته شود.

در این مقاله پس از بررسی منشا و خاستگاه لغت سمبول و سمبولیسم به بررسی دیدگاه استاد محمد حسین بهجت تبریزی دراین باره پرداخته می شود. همچنین ذکر میگردد که شهریار با عمیق شدن در جزییات نمادهای جذاب دیداری در بسیاری از اشعار خود، پویایی تصویری زیادی ایجاد می کند که با احوال رمانتیک شعر در تناسب کامل است و بر چنین بستری است که تصویرهای زنده ی سمبولیسم رایج و ابداعی شهریار جان گرفته است. در نهایت به بررسی طبقه بندی نماد ها از دیدگاه شهریار و نماد های به کار برده شده و ملموس در اشعار شهریار پرداخته میشود.

مقاله حاضر به بررسی انسجام واژگانی در اشعار فارسی شهریار می پردازد. انسجام به مناسبات و روابط معنایی میان عناصر یک متن اشاره دارد و با آنها تعبیر برخی از عناصر متن ممکن می گردد. هلیدی و حسن، انسجام را به دو گروه اصلی دستوری و واژگانی تقسیم کرده اند. در این پژوهش سعی داریم تا ابزارهای چندگانه ایجاد انسجام واژگانی از دیدگاه هلیدی و حسن(1976) در اشعار فارسی شهریار را بررسی کنیم. انسجام واژگانی مبتنی بر رابطه ای است که واحدهای واژگانی زبان به لحاظ محتوای معنایی شان با یکدیگر دارند و متن به واسطه این روند می تواند شکل بگیرد و به دو دسته کلی باهمایی و تکرارتقسیم می شود. در این پژوهش تمامی موارد انسجام واژگانی، شناسایی و ارایه شده اند. تکرار با 43درصد وقوع در جایگاه اول و دارای بیشترین بسامد، با هم آیی با19، تضاد معنایی با 10، هم معنایی با 8 و جزء و کل با 4 درصد به ترتیب در این تحقیق بسامد داشتند. با بررسی اشعار فارسی شهریار دریافتیم که دیوان اشعار فارسی وی در حوزه انسجام واژگانی از انسجام مطلوبی برخوردار است.

پایداری در برابر بیگانگان و حفظ ارزش ها در بسیاری از آثار شاعران کودک و نوجوان عصر انقلاب، بازتابی چشمگیر داشت. قیصر امین پور و سلمان هراتی، دو شاعری هستند که در حوزه شعر کودک و نوجوان، علاوه بر اشعاری که برای بزرگسالان می سرودند، به مضامین پایداری نیز توجهی عمیق نشان دادند.
در این جستار به شیوه توصیفی، تحلیلی و کمی به بررسی و مقایسه ویژگی ها و شیوه های بیان مضامین پایداری در اشعار کودک و نوجوان سلمان هراتی و قیصر امین پور پرداخته شده است. ابتدا به گرایش های دینی و انقلابی، شیوه ها و مختصات بیان مضامین پایداری در اشعار کودک و نوجوان هر دو شاعر با ذکر نمونه هایی توجه شده و سپس اصلی ترین درون مایه ها و پیام های انقلابی و ارزشی آنان، همچون: مبارزه طلبی، دشمن ستیزی، بیداری آفرینی، اقتدار ملی، نوید پیروزی و شهادت طلبی مقایسه و ارزیابی و نتیجه گیری شده است. از بررسی ده نمونه شعر در اشعارکودک و نوجوان سلمان و قیصر مشخص شد که مفاهیم مبارزه طلبی، بیداری آفرینی و شهادت طلبی در آن ها از بسامد بیشتری برخوردار است.
 

آثار حماسی شناسنامه و هویت هر کشوری هستند و به جرات می توان گفت کشور بدون آثار حماسی سرزمینی است بی هویت. دو اثر حماسی عظیم در ادبیات جهان عبارتند از شاهنامه حکیم فردوسی که بارها و بارها در باره آن نگاشته اند و خواهند نگاشت و دیگری بهشت گمشده جان میلتون انگلیسی، که گرچه به هیچ عنوان هم شان و هم طراز شاهنامه فردوسی نیست و نخواهد بود اما جایگاهی در عرصه ادبیات جهانی دارد. در این بین شاهنامه و بهشت گمشده دارای مشخصات و ویزگی های مشترکی هستند که به نظر میرسد تا کنون از بررسی آنها بصورت تطبیقی غفلت شده و جای دارد که مورد بررسی قرار بگیرد و آن تشابه نسبی شخصیت های خوب و بد (نیک سرستان و بد سرشتان) آن آثار عظیم و فاخر می باشند. گرچه تفاوت های بسیاری از نظر نگارش، درون مایه ها، بن مایه ها، زمینه و سلوک شخصیت ها در این دو اثر حماسی کاملا مشهود می باشند، اما با این وجود بررسی نقطه مشترک هردو نویسنده حماسی که تاکید بر جدایی شخصیت های نیک سرشت و بد سرشت و تاثیر آنها بر زندگی جهانیان است کاملا مشهود و بارز می باشد و این مقاله در صدد است تا این مطلب را از زوایه ای دیگر بررسی نماید.

حوزه بررسی ادبیات تطبیقی یکی از بزرگترین و گسترده ترین زمینه های مطالعاتی در حوزه ادبیات جهانی میباشد که میتواند روزنه های بسیاری را برای شناخت ملل، ادبیات، فرهنگها، سنت ها و تفکرات به روی مشتاقان ادبیات باز نماید. در بین نویسنده های بزرگ ایران و انگلیس کمتر کسی است که اسم عباس معروفی و خانم ویرجینیا وولف را نشنیده باشد و با آثار ارزشمندآنها که بی تردید بر ادیبات کشورشان و جهان تاثیر گذاشته اند آشنا نباشند. رمانهای سمفونی مردگان (1380)عباس معروفی(1336) و به سوی فانوس دریایی (1327)ویرجینیا وولف (1941-1882)آثار ارزشمند و بزرگ ادبیات فارسی و انگلیسی می باشند که دارای مشخصات و ویژگی های منحصر بفرد خود می باشند که بررسی تطبیقی نحوه روایت انها که براساس روایتگری مدرن، قالب و ساختار جریان سیال ذهن ارایه شده می تواندضمن تسهیل درک ادبی آنها، ارایه کننده روزنه ای جدید دربررسی و مطالعه عملی ادبیات تطبیقی مدرن و پست مدرن باشد.

نوستالژی یکی از مباحث مطرح در نقد روان شناسی است که در فارسی به حسرت سروده یا دل تنگی بازگردانی شده است. حسرت گذشته های شیرین و تقابل زمان حال با گذشته، نوستالژی نامیده می شود. غم غربت و دوری از وطن، یادکرد مرگ، حسرت دوران کودکی و جوانی، جدایی معشوق، یاد دوران باشکوه تاریخ، باستان گرایی و آرزومندی آرمان شهر از مولفه های آن به شمار می روند. محمدحسین بهجت تبریزی(شهریار) اشکال و ابعادی از دردمندی، حسرت و دل تنگی را در منظومه ی «حیدربابایه سلام» به نمایش گذاشته است. این مقاله در رویکرد نوستالژیک وی به یاد دوران باشکوه گذشته، از دست دادن عزیزان، مرگ و خاطرات کودکی و جوانی تاملی نموده و در صدد برآمده تجلیات هریک را در این منظومه تبیین سازد.

سیمین بهبهانی یکی از بزرگترین غزلسرایان معاصر ایران زمین است که نگاه نوی او به غزل، لطافت طبع، تعابیر و ترکیبات تازه به همراه صورت های خیالی بکر و بدیع، باعث شده که گاهی گوی سبقت از «شهریاران و امیران غزل» برباید. سیمین در غزل به چنان جایگاهی دست یافته که هرگونه بررسی غزل معاصر بدون اشاره به سبک غزلیات وی ناقص و نارسا خواهد بود. در این پژوهش ضمن اشاره ی مختصر به تاریخچه ی غزل معاصر و جایگاه سیمین درآن، شگردها و تکنیکهای بیانی او در غزلیات – به خصوص در دفترهای آخرینش که در آنها از غزلیات عاشقانه ی صرف فاصله گرفته و به زبان پخته تری دست یافته- مورد بررسی قرار می گیرد و نشان داده می شود که او در زنجیره ی کلام خود چگونه از انواع تشبیهات، استعارات، کنایات، تلمیحات و. .. برای القای افکار و عواطف خود بهره گرفته است. از سویی دیگر بیان شده که این شگردها چه مایه به بافت شعری او انسجام و استحکام بخشیده و تا چه حد در رسیدن او به سبکی خاص و مستقل موثر بوده است.

محمد ابراهیم معروف به میثاق امیر فجر(متولد 1328)، یکی از داستان نویسان و نمایش نامه نویسان معاصر ایران در دهه ی شصت به شمار می رود که آثارش به لحاظ شیوه ی داستان نویسی و ساختار و عناصر داستانی، به ویژه شخصیت پردازی قابل توجه و بررسی است.
این پژوهش به تحلیل و بررسی انواع و شیوه های شخصیت پردازی در نمایش نامه ی کمدی شیطانی از میثاق امیر فجر می پردازد. این نمایش نامه، متعلق به دهه ی شصت و بیشتر تحت تاثیر جریان های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی خلق شده و به لحاظ عناصر داستانی، به ویژه شخصیت پردازی از ویژگی کثرت و تنوع برخوردار و قابل تحلیل و بررسی است.
نگارنده ابتدا مطالبی در مورد زندگی، آثار و ویژگی های نمایش نامه نویسی مطرح می کند و سپس به طور کامل به تجزیه، تحلیل و بررسی کاربرد عناصر داستانی، به ویژه انواع شخصیت پردازی در آن می پردازد.
امیر فجر همانند بیشتر نمایشنامه نویسان دهه ی شصت، به لحاظ نمایش نامه نویسی نه تنها از نظر کمی بلکه از نظر کیفی نیز پیشرفت داشته و جهان بینی ویژه ی نویسنده در یک ساختار منسجم و نظام یافته بازتاب یافته است.

تلمیح آرایه ای است بدیعی که شاعران و سخنوران به وسیله آن می توانند معانی بسیار و گسترده را در کمترین کلمات بگنجانند. در مهمترین آثار ادبی جهان، تلمیح بیشترین بار معنایی را بر عهده دارد. در شعر سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار، تلمیح یکی از گسترده ترین میدانهای جلوه گری ذوق و اندیشه شاعر را در زمینه داستانی به خود اختصاص داده است و ظرافت معنایی سخن او را صد چندان کرده است. در این پژوهش که به صورت توصیفی- تحلیلی بر روی تمام اشعار فارسی شهریار صورت می گیرد، عناصر تلمیحی داستانی در شعر او استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. از آنجا که دامنه اطلاعات شاعر از تاریخ فرهنگی، ادبی گذشته بسیار وسیع می باشد، عناصر تلمیحی داستانی انعکاس محسوسی در دیوان شاعر دارد.

صور خیال از مهمترین عوامل ادبی در هر نثر و نظمی می باشد و سیمین دانشور به عنوان پیشرو ادبیات منثور و بزرگ پرچ دار ادبیات مدرن و معاصر ایران در شاهکارهایش بسیار از ا« استفاده کرده است. در مورد تاثیر هنر و زیبا شناسی در آثار سیمین دانشور مخصوصا در «جزیره ی سرگردانی» این سخن که «ابراز احساسات، هنر و زیبا شناسی عامل اصلی نگارش رمان «جزیره ی سرگردانی» است» گزافه نباشد، البته این بدان معنا نیست که رگه های هنر در «سووشون» ریشه ندوانده باشد زیرا که سیمین سوگواری سووشونش را نیز چه زیبا و هنرمندانه به آرایه ی هنر تزیین داده است.