مجله امنیت بین الملل
پیاپی 9 (مهر 1398)

بندر چابهار و مسیر ترانزیتی آن به هرات و آسیای مرکزی یکی از ساختارهای مهم ارتباطی ایران در منطقه است که توسعه و تجهیز آن می تواند ایران را در موقعیت بهتری قرار دهد. این بندر دارای رقبای جدی در آن سوی مرزهای ایران است. بازگشت تحریم های بین المللی می تواند موجب تضعیف توانایی های ایران در منطقه شود. این نوشتار ضمن توصیف موقعیت بندر چابهار با اشاره به مناسبات کلان قدرت در نظام بین الملل و منطقه به دنبال یافتن فرصت هایی برای توسعه این بندر است.
بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی و تغییر نگرش قدرت های بزرگ به همدیگر و روند تحولات منطقه ای به گونه ای پیش رفته است که در تراز بازی قدرت های بزرگ قرار گرفته است. برای کشورها چنین فرصت هایی کمتر بروز می یابد. لازم است مقامات مسیول جمهوری اسلامی ایران ارزش این فرصت را به خوبی درک کرده و نسبت به بهره برداری و عملیاتی‏کردن آن اقدام نمایند. توسعه چابهار و مسیر ترانزیتی آن به آسیای مرکزی می تواند خط پایانی بر تلاش آمریکا در تهی‏کردن کشور از ظرفیت های ساختاری در منطقه باشد. آمریکا تاکنون همواره با قرارگرفتن ایران در مسیر توسعه راه های ارتباطی مخالفت کرده است. بازی بزرگ آمریکا با چین، نیاز هند به بازارهای بین المللی و مسیرهای ارتباطی و تقابل دهلی با اسلام آباد فرصت‏هایی برای ایران است تا نسبت به توسعه جنوب شرق کشور، تقویت امنیت ملی و جایگاه منطقه ای آن اقدام کند.

با اجرایی شدن پروژه چابهار و مستثنا شدن این بندر از دایره تحریم های آمریکا علیه ایران بار دیگر گفتگو درباره تحریم های ایران مورد توجه قرار گرفت و مسئله اولویت بودن دشمنی با ایران در راهبرد کلان آمریکا با شک همراه شد.
چابهار ظرفیت های متعددی را برای بازیگران فراهم آورده است که از آن جمله می توان به افزایش سطح همگرایی های منطقه ای، رهایی از تنگنای جغرافیایی برای افغانستان و کشورهای آسیای میانه، رهایی از تنگنای چین و پاکستان برای هند، و همچنین رهایی از بند طرح تلاش برای انزوای منطقه ای و بین المللی برای ایران اشاره داشت.
چابهار مسئله رقابت قدرت میان آمریکا و چین و تلاش برای بازگشت امنیت و ثبات به افغانستان را بار دیگر به نمایش گذاشت؛ ازاین رو، به نظر می رسد پروژه ها و طرح هایی که در این چهارچوب در منطقه تعریف شوند و نیز حساسیت های سیاسی و امنیتی را برای آمریکا و متحدانش ایجاد نکنند، از گزند فشارهای آمریکا درامان اند و حتی همراهی نانوشته آمریکا را نیز به همراه خواهند داشت.
نگرانی اسلام آباد از آسیبی که موفقیت پروژه چابهار می تواند به کریدور اقتصادی پاکستان – چین وارد آورد، می تواند تبدیل به محرکی برای افزایش سطح تنش میان بازیگران منطقه ای درگیر در این دو پروژه عظیم اقتصادی گردد. به نظر می رسد درصورت بی توجهی به نگرانی های پاکستان در این رابطه باید انتظار بازی مخرب این بازیگر را در راستای ضربه زدن به پروژه چابهار – نظیر ربودن مرزبان های ایرانی و رسوخ پذیر جلوه دادن مرزهای ایران- را داشت.
استفاده از ظرفیت های بندر چابهار برای ارتقاء تعاملات غیرسیاسی ایران با دیگر کشورها در فضای تحریمی، که می تواند با توجه به معافیت این بندر، زمینه را برای رونق اقتصادی و نیز افزایش تعاملات مالی بین المللی در چهارچوبی حقوقی فراهم آورد.

بندر چابهار با داشتن ظرفیت ها و قابلیت های ویژه می تواند به عنوان یکی از راهبردی ترین بنادر کشور نقش مهمی در توسعه همه جانبه کشور و همچنین افزایش همکاری های منطقه ای و جهانی ایفا کند. بنابراین باید نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت های آن مورد ارزیابی قرار گرفته و برمبنای آن راهبرد مناسب برای توسعه هر چه بیشتر این بندر اتخاذ شود. گزارش حاضر به لحاظ تحلیلی و توصیفی به ارزیابی سطح توسعه یافتگی و عملکرد این بندر پرداخته است. نتایج مطالعات انجام شده حاکی از آن است که عملکرد این بندر متناسب با ظرفیت ها و فرصت های آن نبوده و عدم توجه به بهره مندی از فرصت های موجود می تواند تهدیدی برای این بندر در مقایسه با بنادر رقیب منطقه به ویژه بندر گوادر باشد. دراین راستا، ملاحظات زیر به منظور بهبود عملکرد و توسعه هر چه سریعتر این بندر پیشنهاد می شود.
لحاظ کردن بندر چابهار در مطالعات طرح جامع حمل و نقل کشور.
ارایه مشوق های لازم نسبت به جذب بخش خصوصی برای توسعه بندر چابهار.
تجهیز هر چه سریعتر بندر چابهار به تجهیزات و زیرساخت های لازم.
معرفی مزیت های نسبی بندر چابهار برای متقاضیان سرمایه گذاری.
تلاش برای بازاریابی و جذب مشتریان خارجی.
توسعه خدمات لجستیکی در بندر چابهار.
بهره برداری از جاذبه های گردشگری بندر چابهار.
افزایش نقش نهادها و شرکت های بومی در بندر چابهار.
تعامل بندر چابهار و منطقه آزاد چابهار.
کارآمدسازی مدیریت بندر چابهار.
آموزش نیروی متخصص بومی و مشارکت آنها در فعالیت های اقتصادی.

جنوب شرق ایران همواره از محرومیت، توسعه نیافتگی و مشکلات عدیده اقتصادی، اجتماعی و امنیتی رنج می برد. همین امر ضرورت توسعه بیش از پیش این منطقه را آشکار می سازد اما توسعه مناطق مستلزم سرمایه گذاری فراوانی است که در برخی موارد دولت ها در کوتاه مدت از تامین آن عاجزند. یکی از پیامدهای توافق هسته ای، فراهم آمدن زمینه های لازم برای جذب سرمایه گذاری خارجی و کمک به توسعه منطقه ای از طریق مشارکت کشورهای خارجی است. از همین رو، دولت درصدد است با فراهم آوردن بسترهای داخلی و جذب سرمایه گذاری خارجی به توسعه جنوب شرق کشور کمک کند. این نوشتار ضمن بررسی ضرورت های توسعه مکران، فرصت های موجود و همچنین چالش های فراروی آن را مورد بررسی قرار داده است.
توسعه مکران علاوه بر ضرورت های داخلی آن از جمله ایجاد توازن در توسعه ملی، برخورداری شهروندان از فرصت ها، خدمات و تسهیلات برابر، استفاده از پتانسیل های داخلی در جهت توسعه ملی، رفع تبعیض و احساس تبعیض در مناطق قومی و مذهبی، تنوع در فرصت های اقتصادی و کاهش وابستگی کشور به تنگه هرمز، در عرصه منطقه ای و بین المللی نیز فرصت هایی را برای ایران در پی خواهد داشت.
توسعه این منطقه سبب خواهد شد امکان دخالت و بحران آفرینی رقبای منطقه به ویژه اعراب در مکران و بلوچستان کاهش یابد. هم اکنون این کشورها در تلاشند از تفاوت‏های مذهبی و توسعه نیافتگی منطقه به مثابه عامل توسعه نفوذ خود در منطقه و ایجاد ناامنی در شرق و جنوب شرقی کشور استفاده کنند. بدیهی است با توسعه مکران، ضریب امنیتی کشور در این منطقه ارتقا پیدا خواهد کرد.

سواحل مکران به واسطه برخورداری از ظرفیت های ژیوپلیتیک، اقتصادی و ارتباطات منطقه ای و بین المللی، واجد کارکردهایی است که تاکنون مورد غفلت واقع شده است و با وجود دارا بودن قابلیت های منحصر به فرد، در مقایسه با بسیاری ار مناطق کشور، شرایط مناسبی به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و حتی زیست محیطی ندارد. برمبنای یافته های گزارش به منظور استفاده بهینه از ظرفیت های سواحل مکران و توسعه این سواحل راهکارهای ذیل پیشنهاد می شود: تبیین و القاء رویکرد توسعه محور به جای امنیت محور.
تغییر نگاه از رویکرد توسعه بخشی به رویکرد توسعه و پیشرفت منطقه ای.
مدیریت یکپارچه سواحل مکران و تسریع در تاسیس سازمان توسعه منطقه مکران براساس قانون برنامه ششم توسعه.
تسریع در توسعه بندر چابهار همراه با سایر امکانات تکمیلی، جهت افزایش ظرفیت ترانزیت و نیز احداث امکانات و تجهیزات زیرساختی.
بهره مندی از ظرفیت های رقابتی سه کشور هند، پاکستان و چین در توسعه منطقه مکران با ایجاد تضامین دولتی.
اتصال ریلی بندر چابهار به بندر امیرآباد مازندران.
بهره برداری از جاذبه های گردشگری بندر چابهار.
تشویق و ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در منطقه مکران.
افزایش نقش نهادها و شرکت های بومی در بندر چابهار.
تلاش در جهت بهبود همگرایی قومی و مذهبی در منطقه مکران.
مدیریت منابع آبی و رعایت الگوی مصرف به ویژه در بخش کشاورزی در منطقه مکران.
توسعه سرمایه انسانی بومی در سواحل مکران.
استحصال انرژی های تجدیدپذیر به ویژه انرژی خورشیدی به دلیل شرایط اقلیمی در سواحل مکران.

سواحل منطقه مکران از مناطق راهبردی جمهوری اسلامی ایران است که علاوه بر فراهم‏کردن زمینه حضور ایران در آب‏های آزاد بین‏المللی، ایران را به راه‏گذری ترانزیتی ارتباطی در سطح منطقه‏ای و بین‏المللی تبدیل کرده که موقعیت‏ جغرافیایی ویژه آن به رقابت ژیوپلیتیک کشورها سمت و سو داده است. سواحل دریای عمان در آینده مناسبات قدرت بین کشورها نقش‏آفرین است و ایران می‏تواند با توسعه زیرساخت‏های تجاری ترانزیتی آن وزن ژیوپلیتیک خود را در این رقابت‏ها فزون‏تر سازد. ازاین رو، هییت دولت با تصویب شورای توسعه سواحل مکران بهره‏گیری از توانش‏های محیطی این منطقه را هدف‏گذاری‏کرده است. این نوشتار با بررسی اهمیت راهبردی این سواحل تلاش کرده الزامات و رویکردهای پیش‏ روی شورای توسعه سواحل مکران را تحلیل کند.
به نظر می‏رسد درحال حاضر راهبرد ایالات متحده آمریکا برای محدودسازی هرچه بیشتر ایران در منطقه از طریق اعمال سیاست‏های تحریمی در عرصه بین‏الملل، با هدف فروکاستن از نقش گذرگاهی ترانزیتی ایران در راه‏گذر‏های بین‏المللی است. این درحالی است که دیگر کشورهای منطقه همچون پاکستان، امارات و عمان با سرعت درحال توسعه زیرساخت‏های توسعه‏ای خود در این سواحل هستند. مسلم که جبران این عقب‏افتادگی در آینده با سختی همراه خواهد بود. ازاین رو، تسریع در فعالیت شورا با معرفی دبیر و تهیه چارت سازمانی قوی، بازنگری قوانین مربوط به فعالیت سرمایه گذاران خارجی، اعمال معافیت های مالیاتی و تسهیل در امور گمرکی ازجمله اقدامات زیربنایی برای توسعه سواحل مکران است که شورا باید به آن توجه کند. اکنون که وظیفه تحول و توسعه منطقه مکران به شورای توسعه سواحل مکران واگذارشده، این شورا باید بداند هرگونه برخورد منفعلانه و تعلل در اجرای طرح های توسعه ای- زیرساختی در منطقه مکران باعث ایجاد راه‏گذرهای ترانزیتی موازی خواهد شد. همان طور که ترکمنستان با احداث بندر «ترکمن باشی» در دریای خزر تلاش دارد نقش ایران را در جاده ابریشم کم رنگ کند.

سیاست نگاه به شرق جمهوری اسلامی ایران منبعث از شرایط منطقه ای و جهانی در سال های اخیر است و رهبرمعظم انقلاب با عنایت به شرایط موجود با تاکید بسیار خواستار رویکرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی و الویت قرار گرفتن کشورهای مهم آسیایی و همسایگان شرقی کشور شدند. در این چارچوب ابرپروژه اقتصادی چابهار از ظرفیت های بسیاری جهت پیگیری این سیاست برخوردار است. حضور و تمایل کشورهای منطقه برای همکاری موجب افزایش سطح همگرایی های منطقه ای و نیز کاهش سطح حساسیت در رابطه با نوع و شکل روابط جمهوری اسلامی با کشورهای فوق الذکر خواهد شد. همچنین در شرایطی که جنگ تجاری آمریکا علیه چین در جریان است، همکاری ایران با کشورهای آسیای مرکزی به خروج آنها از تنگنای جغرافیایی (چین و روسیه) منجر خواهد شد. اگرچه این مهم وابسته به عوامل و مولفه های دیگر نیز هست اما سیاست ورزی سیاتپست مداران ایرانی راهگشای این امر خواهد بود و بازی سازی موثر می تواند مسیرهای آینده را تغییر دهد.
همچنین تک بازیگر شدن هند در چابهار مخاطرات جدی نیز می تواند در آینده برای ایران ایجاد نماید این امر در سایه همکاری و ایتلاف راهبردی هند و امریکا قابل تامل تر می شود. اگرچه ایران ناگزیر از همکاری با هند است اما نباید این بازیگر به تنها بازیگر مشارکت کننده در چابهار تبدیل شود؛ از این رو، اولویت جدی ایران باید تلاش برای حضور دیگر بازیگران خرد و کلان در چابهار باشد. همچنین توجه به حساسیت های همسایه شرقی یعنی پاکستان نسبت به چابهار از آیینه گوادر و نیز نسبت به هند از منظر راهبردی می بایست با دقت فراوان رصد و اندازه گیری شود چراکه تهدیدات امنیتی در سیستان و بلوچستان قابلیت افزایش هزینه برای موفقیت چابهار را داراست.