پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 9 (پاییز 1397)

منظومه حماسی تاریخی شاهنامه سلیمانی اثر فتح الله عارف چلبی (درگذشته 969)، نخستین «شاهنامه چی» دربار عثمانی است. این منظومه از جمله آثار حماسی تاریخی زبان فارسی است که در قلمرو عثمانی شکل گرفته و تاکنون از دید پژوهشگران دور مانده است. شاهنامه سلیمانی در شرح جلوس سلطان سلیمان قانونی، قانون گذاری ها و فتوحات او در آسیا و اروپا سروده شده است. شیوه بیان عارف بیش از هرکس به طرز فردوسی شباهت دارد، اما دیدگاه او درباره فردوسی و شاهنامه در این منظومه قابل تامل است. شاهنامه سلیمانی محصول قرن دهم هجری، نمونه بارز تاریخ نگری و تاریخ نگاری شاعران دربار عثمانی به ویژه در نزاع طولانی دولت های عثمانی و صفوی است. در پژوهش حاضر به عنوان نخستین تحقیق درباره این اثر، علاوه بر معرفی و تحلیل شاهنامه سلیمانی بر اساس نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، این منظومه از منظر محتوا، مطابقت با تاریخ، چگونگی الگوپذیری از شاهنامه، زبان شعری و فنون ادبی بررسی می شود.

مکاتیب فارسی غزالی به نام فضایل الانام من رسایل حجت الاسلام،مجموعه ایاز نامه های ابوحامد محمد غزالیویکی از متون مهم نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری است که پس از گذشت سال ها نیازمند بازنگری است. این مجموعه یک بار به نام فضایل الامام (یا الانام) در هندوستان چاپ شد و در ایران نیز دو تصحیح از این اثر انتشار یافته است. نخستین بار موید ثابتی در فروردین 1333ش و پس از او عباس اقبال آشتیانی در خرداد همان سال مکاتیب را چاپ کرد. اگرچه هر دو محقق از وجود چند نسخه از این اثر آگاه بودند، هریک بر اساس نسخه ای یگانه که در دسترس داشته اند کار تصحیح و انتشار را به انجام رسانده اند. تاریخ از سلجوقیان به عنوان مهم ترین دولت ترک یاد می کند و روزگار آنان را یکی از درخشان ترین دوره های کشور ایران به شمار می آورد؛ بنابراین بازخوانی و تحلیل نامه های غزالی می تواند سیمای زمانه او و اوضاع اجتماعی و زندگی مردم را برای ما آشکار سازد، اما پیش از آن باید متنی منقح در دست داشت. در این مقاله، ضمن ارج نهادن به زحمات ارزشمند محققان پیشرو، درباره تصحیح عباس اقبال آشتیانی و کاستی های آن و ارزش و جایگاه نامه های غزالی، به روش توصیفی و تحلیلی بحث شده است.

شیخ ابوالفیض فیضی فیاضی (9541004ق) از شاعران پرکار و از سرآمدان سخن پارسی در شبه قاره هند است. وی در همه فنون شاعری به ویژه مثنوی های داستانی توانایی و مهارت داشته و به پیروی از نظامی چند منظومه داستانی به نام های نل و دمن، سلیمان و بلقیس، هفت کشور، اکبرنامه و مرکز ادوار را پدید آورده است. مرکز ادوار نخستین مثنوی از خمسه اوست که در سال 993ق هم زمان با بخش های دیگر خمسه به سرودن آن پرداخت که ناتمام باقی ماند. پس از مرگ فیضی، ابوالفضل علامی، برادر وی، ابیات پراکنده این مثنوی را جمع آوری کرد و موخره ای به نثر بر آن افزود. این پژوهش به شیوه اسنادی، کتابخانه ای و توصیفی به معرفی این مثنوی، مضامین و نسخه هایی که از آن وجود دارد، می پردازد. مرکز ادوار که «مبدا فیاض» و در بعضی نسخ «مرآت قلوب» نامیده شده، اثری است که بیش از هرچیز، رنگ وبوی مخزن الاسرار نظامی می دهد، در عین حال از نکته های حکمی، اخلاقی و تعلیمی و عرفانی خالی نیست. با توجه به سبک و شیوه بیان فیضی در این مثنوی، می توان او را یکی از مقلدان و نظیره گویان موفق نظامی نامید.

ملاحسن حافی هروی متوفای 1304 هجری قمری، از شاعران دوره قاجاری است. دیوان اشعار به جای مانده از وی شامل سه نسخه در کتابخانه های ایران و دربردارنده 2112 بیت شعر در قالب مثنوی، غزل، قصیده، ترجیع بند، دوبیتی و تک بیتی است. قالب مسلط دیوان اشعار وی غزل است. سبک ادبی رایج در اشعارش، سبک بازگشت ادبی است. وی در زبان بیشتر به سبک خراسانی و در محتوا به سبک عراقی بازگشت نموده و کوشیده سبکی مابین این دو ارایه بدهد. تقلید وی از اشعار مولانا و حافظ و سعدی کاملا مشهود است. وی برای ایجاد موسیقی در اشعارش، از انواع عوامل موسیقی ساز بیرونی (وزن)، کناری (قافیه و ردیف)، درونی و معنوی، و نیز صنایع بدیعی و انواع صور خیال بهره می جوید تا شعری موزون و آهنگین و خیال انگیز پدید آورد. وی شاعری است شیعه مذهب و دلبستگی اش به خاندان اهل بیت(ع)، به خصوص علی(ع)، در اشعارش منعکس شده است. وی در اشعارش خودش را طرفدار فرقه خاصی نمی داند، اما در تفکر از اندیشه وحدت وجودی و انسان کامل ابن عربی متاثر است. در این پژوهش، ضمن معرفی نسخه های خطی دیوان اشعار وی، ویژگی های رسم الخطی، ویژگی های سبکی اعم از زبانی، فکری و بیانی دیوان وی بررسی شده و مختصری به زندگی وی اشاره می شود.

صوفیان از آغاز تاریخ تصوف، درباره اصول مکتب خود آثاری نگاشتند و به مسایل و مباحث مختلف تصوف پرداختند که می توان آن ها را دستینه (manual) نامید. احیا و تصحیح نسخه های خطی با هدف حفظ آرا و نگاهداشت معرفت ایرانی و اسلامی، از اهمیت فراوانی برخوردار است. نوشتار حاضر، ضمن معرفی و تصحیح رساله ای کوتاه از یکی از عارفان به نام شیخ حیدر نجفی، به بیان درون مایه ها و اعتقادات و مبانی عرفانی وی پرداخته است. این نسخه منحصربه فرد به شماره 196/4 در کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان نگهداری می شود. این رساله کوچک در وصول به مقامات عالیه و به خواست پدر شیخ حیدر به تالیف در آمده است. هدف از نگارش آن اتصال و معرفت حق بوده و محور اصلی آموزه های عرفانی آن بر «محبت» مستقر شده است. در این مطالعه، ضمن تصحیح نسخه خطی دستینه ای قرن سیزدهمی از حیدر نجفی، به بررسی ویژگی های سبک شناسانه آن پرداخته شده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که در قرون اخیر علاوه بر رسوخ ابتذال و گمراهی در فرقه های تصوف، هنوز هم اندیشه های متعالی و هماهنگی شریعت و طریقت در حافظه برخی از راهروان این مسیر به جا مانده است.

شمس الدین محمد شهرزوری اثری دارد که در نسخه شناسی ها با نام های الرموز والامثال اللاهوتیه فی الانوار المجرد الملکوتیه، الرمز والامثال و الرموز والامثال اللاهوتیه فی الانوار المحموده الملکوتیه فی معرفه النفس والروح معرفی شده است. این اثر شهرزوری متعلق به رموز و کشفیات شهرزوری است که کم وبیش از آرای شیخ شهاب الدین سهروردی موسس فلسفه اشراق درباره نفس و روح و بدن و نور و جز آن پیروی کرده است. می توان گفت شهرزوری در بیشتر این مسایل از اندیشه شیخ اشراق در برابر فیلسوفان مشایی پاسخ گفته و به دفاع پرداخته است. در کتاب الرموز والامثال، شیوه نگارش شهرزوری و اندیشه های که بیان کرده کاملا اشراقی است. نویسندگان این کتاب را بر پایه نسخه های خطی اسکوریال 696، مجلس شورای اسلامی 19573، شهید علی پاشا 1205، محمد بن سعود 927 که در قرن هفت هجری کتابت شده اند، به شیوه گزینشی تصحیح کرده و به ادله انتساب آن ها به شهرزوری پرداخته اند.