فصلنامه رفاه اجتماعی
پیاپی 14 (پاییز 1383)

در دو دهه اخیر به دنبال ناتوانی نظام های سلامت در پاسخ گویی به نیازها و انتظارات جدید بهداشتی و درمانی، گرایشی بین المللی قوی در خصوص اصلاح نظام سلامت، با استفاده از سازوکار بازار، شکل گرفته است. نتایج حاصل از مطالعات این سیستم حاکی از آن است که در اغلب موارد نتایجی که انتظار می رفت حاصل نشده است. خلط بحث محتوای اصلاح با فرآیند اصلاح یکی از علل عمده شکست این برنامه است. در حالی که محتوای اصلاح به حوزه های کارکردی نظام های سلامت اشاره دارد (موضوع چیستی)، فرآیند اصلاح در باب راهبردهای نیل به اهداف اصلاحی به بحث می پردازد (موضوع چگونگی) اصلاح سازمانی در مرکز یک فرآیند اصلاح قرار دارد و به عبارت دیگر بحث فرآیند اصلاح یک موضوع مدیریتی است تا سیاسی واقتصادی.
بنابراین لازمه اجرای موفقیت آمیز این فرآیند، اتکا به یک برنامه و تفکر مدیریتی جامع و کاربردی است. به هر اندازه که این برنامه در سطوح بالاتر به اجرا گذاشته شود، امکان موفقیت و تاثیرگذاری آن افزایش می یابد؛ چرا که با فرآیند های کلیدی بین بخشی ارتباط پیدا می کند. این تفکر باید از یک طرف پاسخ گوی نیازها و تقاضاهای جدید ودر حال تغییر جامعه باشد و از طرف دیگر تغییر و اصلاح سازمانی را در بطن خود پیش ببرد. برنامه و تفکر «مدیریت جامع کیفیت»، واجد چنین خصوصیاتی است. از این رو شاید تنها گزینه ما برای اصلاحی موفق در نظام سلامت، استقرار این پارادایم مدیریتی باشد.

هر چند بررسی جامع برنامه های بهداشت روان با توجه به اهمیت، پیچیدگی و گستردگی آن ها در یک مقاله امکان پذیر نیست، اما مروری کوتاه بر این برنامه ها می تواند تا اندازه ای در جهت تبیین پیشرفت ها و دستاوردها و مشخص نمودن نیازها و چالش ها مثمرثمر باشد. از این رو، هدف این مقاله مروری کوتاه بر تاریخچه بهداشت روان در ایران بوده و تلاش شده که سیر تغییر و تحولات، پیشرفت ها، دستاوردها، نیازها، و چالش های موجود مورد بررسی قرار بگیرند. نگاهی به تاریخچه بهداشت روان در ایران نشان می دهد که در 50 سال اخیر پیشرفت های چشم گیری در زمینه بهداشت روان در کشور حاصل شده است که مهم ترین آن ها طرح ادغام بهداشت روان در نظام مراقبت های بهداشتی اولیه باشد. موفقیت های به دست آمده در این زمینه موجب شده که در سال های اخیر، برنامه ادغام بهداشت روان در نظام مراقبت های بهداشتی اولیه در ایران به عنوان الگویی برای سایر کشورهای منطقه پذیرفته شود. علاوه بر این، در زمینه های دیگر، از جمله بهداشت روان کودکان و نوجوانان، پیش گیری از خودکشی، درمان اعتیاد، و بهداشت روان در بلایای طبیعی نیز پیشرفت های قابل ملاحظه ای حاصل شده است. اما علی رغم این پیشرفت ها و دستاوردهای مهم، نواقص، کمبودها و نیازهای بسیاری وجود دارند که در جهت بر طرف نمودن آن ها، تلاش های جدی و مستمر، عزم ملی و مشارکت گسترده متخصصین و مردم، سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی ضروری خواهد بود. علاوه بر این، با توجه به گستردگی و پیچیدگی مسئله بهداشت روان، تقویت ساختار تشکیلاتی سیستم بهداشت روان و حمایت از آن و تلاش در جهت ارتقای کمی و کیفی تحقیقات و پژوهش های علمی و ارزیابی های میدانی ضروری می باشد.

خشونت پدیده ای تاریخی و جهانی است که در همه جوامع و تمام ادوار وجود داشته است. توجه به این پدیده از دهه 70 میلادی آغاز شد و پژوهش های متعددی در این حوزه انجام گرفت. بررسی در باب خشونت با مشکلاتی همراه است. در این پژوهش ها محقق وارد حوزه خصوصی و صمیمی خانواده می شود و در خصوص رفتاری حساس از افراد سئوال می کند. وجود خشونت در خانواده از طرف قربانی به علل مختلف پنهان نگاه داشته می شود، فراموش می شود و یا در بیان آن اغراق می شود. نبود آمار در خصوص افراد در معرض خشونت، مشکل دیگری در راه دست یابی به نمونه معرف است. مشکل دیگری که در بررسی های خشونت مشاهده می شود تبیین های نظری موجود است. بسیاری از دیدگاه های نظری موجود عوامل موثر در بروز خشونت را در سطح ویژگی های «فردی مانند» و یا در سطح «خانوادگی مانند» در نظر می گیرند. کلیه این عوامل در شناخت صحیح از پدیده تاثیر دارند.
نظریه پردازان فمینیست تبیین های فردی یا خانوادگی را در باب خشونت، برای توضیح کافی نمی دانند. هر چند معتقد هستند این عوامل می تواند به مثابه عاملی تشدیدکننده رفتار خشن عمل کند، تاکید آنان بر وجود ساختار نابرابر روابط قدرت میان زنان و مردان در جامعه و نهادهای آن است. توجه آنان متوجه ساختار مردسالارانه ای در جامعه است که به مردان اجازه اعمال قدرت بر زنان را می دهد. از این دیدگاه خشونت عمل انفرادی یک مرد علیه یک زن نیست که با استفاده از ویژگی های فردی تحت بررسی قرار گیرد، بلکه خشونت رفتاری است که از جانب مردان جامعه بر روی زنان جامعه اعمال می شود. خشونت یک ابزار نظارتی مهم است که هم بازتاب روابط نابرابر قدرت در جامعه است و هم به حفظ روابط نابرابر قدرت کمک می کند.
با نگاهی به تحقیقات انجام شده در ایران ناهماهنگی میان داده های کسب شده مشخص می شود. هم چنین مشخص می شود که در اکثر بررسی ها عوامل موثر بر خشونت به صورت متغیرهای فردی و خانوادگی بحث و بررسی شده اند. این مقاله با توجه به دیدگاه فمینیستی سعی در مشخص کردن اهمیت ساختار نابرابر قدرتی دارد که در حوزه های اقتصاد، قوانین، نیروهای نظارتی جامعه و نهادهای حمایتی جامعه حضور دارد و بر توجه به ساختار جامعه که مردان را تشویق به اعمال خشونت و زنان را وادار به تحمل آن می کند تاکید می کند.

هیجان پدیده جان بخش زندگی و اساس فراز و نشیب های تجارب روزانه، غنا و فقر لحظات به یادماندنی حیات انسان است. امروزه در نظر گرفتن مفاهیم نظری و کاربردی مطالعات مرتبط با رابطه هیجان و شناخت و نیز یافته های پژوهشی حوزه هوش هیجانی، هم چنین سازگاری (رضامندی) زناشویی و رابطه ساختاری بین این دو مفهوم، دست مایه و مبنایی برای طرح ریزی راه بردها و برنامه های پیش گیری از ناسازگاری زناشویی شده است. در این راستا، پژوهش ها نشان می دهند که هوش هیجانی سازه ای بنیادین و اثرگذار بر روند بهبود و تقویت روابط زناشویی رضامندانه است، به ویژه از این نظر که نقش اساسی آن در ارتباط با مولفه هایی مانند ادراک، استدلال و کنترل هیجانی، روابط میان فردی و همدلی، ارتباط و حل و فصل تعارض های زناشویی، و حل مسئله بارزتر است. زیرا، زوج ها با کاربرد این مهارت ها در زندگی مشترک خود می توانند توانایی بیش تری در تطابق و مقابله با فشارهای روانی زندگی زناشویی کسب کنند. با توجه به چنین اثرات کاربردی، مدل های حال حاضر هوش هیجانی با تاکید بر مولفه های سازه ای گوناگون آن می تواند از طریق ادغام در راه بردهای مداخله پیش گیرانه، در حوزه هایی مانند مشکلات زناشویی به کار گرفته شود. استفاده از فنون موجود شیوه های روان درمانی خانواده و زناشویی، و محتوای مرتبط با برنامه های آموزشی موجود که از لحاظ معیارهای تجربی و پژوهشی به دقت وارسی شده اند، نیز موجب افزایش کارآمدی و اثربخشی آن می شود. بنابراین، هدف مقاله حاضر تصریح نقش هوش هیجانی در حوزه روابط بین فردی و زناشویی در قالب روی کردها، راه بردها و برنامه های آموزش روانی، به منظور مداخله در رفع یا تخفیف مسائل همسران ناسازگار است.

ارتباط و مهارت های ارتباطی در زندگی انسان ها، به خصوص در زندگی زناشویی، اهمیت فراوان دارد و مانند بستری است که سایر ابعاد زندگی زناشویی را در بر می گیرد. بنابراین تحقیق حاضر به بررسی نقش مهارت های ارتباطی در کارآیی خانواده می پردازد. نمونه این تحقیق 16 زوج (8 زوج گروه آزمایش و 8 زوج گروه گواه) از دانشجویان متاهل دانشگاه تهران ساکن خوابگاه جلال آل احمد است. طرح تحقیق، روش پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل است. تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که فرضیات این تحقیق همگی با سطح آلفای p<0.05 تایید شد. بنابراین آموزش مهارت های ارتباطی باعث بالا رفتن کارآیی خانواده در مقوله های حل مشکل، ارتباط، نقش ها، همراهی عاطفی، آمیزش عاطفی، کنترل رفتار و عملکرد کلی خانواده شده است.

به منظور شناخت میزان سلامت روان شناختی نوجوانان و جوانان 15 تا 30 ساله تهرانی، 464 نفر از آنان با روش نمونه گیری تصادفی خوشه ایچندمرحله ای از مناطق بیست ودو گانه شهرداری تهران انتخاب شدند. آزمون 28 ماده ای «سلامت عمومی کلدبرگ(Goldberg)» به صورت انفرادی بر روی پاسخ گویان اجرا شد. پس از جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آن ها نتایج نشان داد، 29.3 درصد افراد، بیمار یا مشکوک به بیمار روانی هستند؛ اختلال در کارکرد اجتماعی، شایع ترین اختلال در بین پاسخ گویان بوده است؛ سلامت روانی مردان بیش از زنان و افراد مجرد بیش از متاهل بوده است؛ با افزایش سن از میزان سلامت روانی افراد کاسته شده است؛ دانش آموزان از بیش ترین سلامت روانی و افراد بیکار و خانم های خانه دار از کم ترین سلامت روانی برخوردار بوده اند.

هدف پژوهش حاضر تعیین میزان شیوع افکار خودکشی و اقدام به خودکشی در دختران مقیم مناطق پرخطر کشور بوده است. ابتدا، با مراجعه به آمار مرگ و میر ناشی از خودکشی در کشور، مناطقی که بالاترین میزان مرگ ناشی از خودکشی را در سال 1380 به ثبت رسانده بودند شناسایی شدند. سپس از 65887 دانش آموز مونث مناطق مذکور در دو مرحله با روش های نمونه گیری خوشه ایو نمونه گیری تصادفی ساده 2650 نفر در مطالعه شرکت داده شدند (دامنه سنی 14 تا 21 سال با میانگین سنی 16.27 و انحراف معیار 1.30). به منظور جمع آوری داده ها از:الف) پرسش نامه جمعیت شناختی.
ب) شاخص نشانگان افسردگی خرده مقیاس خودکشی (Depressive Symptom Index-Suicidality Subscale /DSI-SS) ج) آیتم های غربال گر مقیاس خودکشی مرکز مطالعات همه گیرشناسی خودکشی (The Center for Epidemiologic Studies-Depression (CES-D) Scale-Suicidality Screening Items (SSI).
د) یک مجموعه چهار آیتمی محقق ساخته برای سنجش اقدام به خودکشی، استفاده شد.
با توجه به نقاط برشی که برای هر یک از نمرات در شاخص های ذکر شده تعیین شده بود شیوع نقطه ای افکار خودکشی و اقدام به خودکشی در مناطق تحت مطالعه، برآورد شد. بر اساس یافته های پژوهش، بالا بودن میزان افکار خودکشی و اقدام به خودکشی در شهرهای مطالعه شده، پرداختن به برنامه های پیش گیری را ضرورت می بخشد.

آن چه در دنیای امروز در زمینه اعتیاد به مواد مخدر توجه برانگیز شده، اتخاذ سیاست های مبتنی بر کاهش صدمه است که از رهگذر آن، اقدام هایی سازمان دهی می شوند که تا حد ممکن، از وسعت و شدت گرفتن صدمه های ناشی از اعتیاد چه در بعد سلامت فردی و چه سلامت جمعی بکاهد. این برنامه ها در پی شکست سیاست جنایی عدم مدارا (Zero tolerance)، که سال هاست اعمال می شود، در کانون توجه قرار گرفته است.
در سال های اخیر سیاست کاهش آسیب های مواد مخدر توجه قانون گذار را جلب کرده است. در خصوص سیاست جنایی قضایی ایران در برخورد با آسیب ها، می توان از یک سیاست پیشرو حتا فراتر از سیاست جنایی تقنینی سخن به میان آورد.

هدف پژوهش حاضر بررسی ارتباط ویژگی های جمعیت شناختی (سن، جنس و وضعیت اقتصادی خانواده) با میزان شیوع افسردگی در دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان ری بود. بدین منظور 388 نفر (166 پسر و 222 دختر) به شیوه نمونه گیری طبقه ای تصادفی انتخاب شدند. دامنه سنی این دانش آموزان بین 14 تا 18 سال بود. داده های پژوهش با استفاده از پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی و پرسش نامه افسردگی بک (Beck) جمع آوری شد و به کمک روش های آمار توصیفی، تحلیل واریانس، آزمون تعقیبی شفه (sheffe) و آزمون t تجزیه و تحلیل شد. یافته های پژوهش نشان داد که28.8 درصد دانش آموزان فاقد افسردگی، 27.2 درصد دچار افسردگی خفیف، 12.6 درصد افسردگی خفیف متوسط، 19.5 درصد دارای افسردگی متوسط شدید، 11.6 درصد نیز دچار افسردگی شدید هستند. دختران نسبت به پسران به طور معناداری از افسردگی بیش تری برخوردار بودند. تفاوت معناداری بین سنین مختلف از نظر میزان شدت افسردگی یافت نشد، اما در دختران دانش آموز، این تفاوت معنادار بود؛ یعنی دختران 17 و 18 ساله نسبت به دختران 15 ساله از افسردگی بیش تری برخوردار بودند. هم چنین میزان افسردگی در میان خانواده ها (به لحاظ سطوح مختلف اقتصادی آن ها) تفاوت معناداری وجود داشت؛ بدین معنا که دانش آموزان متعلق به خانواده های خیلی ضعیف، ضعیف و متوسط در مقایسه با دانش آموزان متعلق به خانواده های با سطوح خوب و خیلی خوب اقتصادی، از افسردگی بیش تری برخوردار بودند. و نتیجه این که میزان شیوع افسردگی در نوجوانان دانش آموز بسیار بالاست و ویژگی های جمعیت شناختی در این میزان نقش مهمی ایفا می کنند.

هدف مقاله حاضر واکاوی تجربی یکی از تبیین های رایج در خصوص خشونت و پرخاش گری بین طرف داران تیم های فوتبال است. در این مقاله، ابتدا پرخاش گری و خشونت ورزشی تعریف و دسته بندی می شود، سپس با تلقی خشونت و پرخاش گری، به مثابه امری روانی اجتماعی، تلاش شده است تا با استفاده از تئوری ناکامی پرخاش گری واکنش های طرف داران تیم های فوتبال در شهر تهران در مواجهه با وضعیت هایی که منجر به ناکامی آنان در دستیابی به هدف های ورزشی شان می شود، تحت بررسی و تحلیل قرار گیرد. فرضیه اصلی پژوهش این است که «ناکامی طرف داران تیم های فوتبال در دستیابی به اهداف ورزشی شان سبب گرایش آنان به انجام رفتار پرخاش جویانه و خشونت آمیز می شود». جمعیت آماری پژوهش حاضر را 284 نفر از طرف داران دو تیم استقلال و پرسپولیس تشکیل می دهد و اطلاعات مربوطه با شیوه پیمایش در خلال برگزاری جام برتر باشگاه های ایران در سال 81-1382 گردآوری شده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که ناکامی تنها بخشی از پرخاش گری و خشونت ورزشی طرف داران تیم های فوتبال را در هنگام برگزاری مسابقه تبیین می کند.

این تحقیق با عنوان «بررسی مسایل و مشکلات جسمانی، اجتماعی و روانی سال مندان منطقه 13 تهران» انجام شده است که در قالب مطالعات نیازسنجی سال مندان است. افراد 60 ساله و بیش تر 6.6 درصد، (4.6 میلیون نفر) از کل جمعیت کشور را تشکیل می دهند که حدود 500.000 نفر از آنان در تهران زندگی می کنند.
هدف از این مطالعه، ارایه تصویری روشن از مشکلات جسمانی، روانی و اجتماعی سال مندان در تهران است. روش این پژوهش، توصیفی و از نوع پیمایشی است. در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شد. جامعه مطالعه شده، سال مندان بالاتر از 60 سال منطقه 13 تهران، و روش جمع آوری اطلاعات پرسش نامه بود. پرسش نامه ها در میان 300 نفر از سال مندان مراجعه کننده به «فرهنگ سرای سال مند»، «خانه فرهنگ حافظیه» و «پارک پیروزی» توزیع شد و داده ها پس از جمع آوری با ابزار SPSS تجزیه و تحلیل شد.
نتایج این تحقیق نشان می دهد که 52 درصد جامعه تحت مطالعه مونث، 32.3 درصد بی سواد، 3 درصد مجرد هستند. 55 درصد از پاسخ گویان دارای مشکلات اقتصادی هستند، 25.6 درصد از آنان مشکل انجام فعالیت های روزانه (ADL) دارند، 21 درصد از شرایط جاری زندگی اظهار نارضایتی کرده اند، 27.3 درصد بیمه نیستند و 24 درصد دارای نوعی مشکل روانی هستند.
در بحث نیاز سنجی می توان اظهار داشت سال مندان در تهران به ویژه زنان سال مند با مشکلات متعدد جسمانی، اجتماعی و روانی روبه رو هستند؛ به طوری که این مشکلات بر روی کیفیت زندگی آنان تاثیر می گذارد.
این مطالعه نشان داد که برای برطرف کردن انواع مشکلات جسمانی، اجتماعی و روانی و نیز رفع نیازهای سال مندان، اقدامات سیستماتیک و برنامه ریزی شده لازم است تا زندگی بهتری برای سال مندان عزیز فراهم آید

در کشور ما دسترسی به مقالات پژوهشی منتشر شده در خصوص موضوعات روان پزشکی و روان شناسی بسیار دشوار است؛ به گونه ای که به ندرت مقالات دارای مراجع ایرانی اند. تشکیل بانک مقالات پژوهشی بهداشت روان کشور در مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور، این اهداف را در نظر داشته است: فراهم کردن امکان دسترسی آسان پژوهش گران و دانش پژوهان به مدارک موجود در زمینه فعالیت های پژوهشی کشور؛ فراهم کردن امکان بررسی جامع متون داخلی؛ فراهم کردن امکان برنامه ریزی ملی؛ اولویت گذاری پژوهشی مبتنی بر تحلیل مستند وضعیت بهداشت روان و وضعیت کمی و کیفی پژوهش در زمینه های مربوطه در کشور.