نشریه باستان شناسی ایران
سال نهم شماره 1 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1398)

یکی از مهمترین ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و مذهبی هر جامعه، چگونگی تدفین مردگان آن جامعه میباشد که ارتباط مستقیم با فرهنگ و باورهای مذهبی هر جامعه دارد. مطالعه و جست و جو درباره سنتهای تدفینی و آداب مربوط به آن، همواره اطلاعات ازرشمندی در ارتباط با فرهنگ معنوی جوامع انسانی در اختیار پژوهشگران قرار میدهد. در این مقاله سنتهای تدفینی در دوره ی آهن شمال غرب ایران، به شیوه کتابخانه ای و بر مبنای بررسی ها و کاوشهای باستان شناسی گزارش شده بر اساس یافته های باستان شناسی، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های حاصل از بررسی های باستانی شناسی نشان میدهد در دوره های مختلف تاریخ زندگی انسان، شیوه ها و روش های متنوعی جهت دفن اجساد شکل گرفته که این اشکال متنوع تدفین، متاثر از باورها و جهان بینی مردمان آن دوران بوده و از نظر ساختاری به انواع مختلفی از جمله: کورگان، چاله ای، خمره ای، چهارچینه سنگی و غیره تقسیم میشود. نمونه هایی از چنین شیوه های تدفین در محوطه های دورهی آهن شمالغرب ایران، شناسایی شده است.

قلعه منوجان (منوقان) یکی از استحکامات دفاعی و مهم قبل از اسلام در استان کرمان است که در قرون سوم و چهارم هجری، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. نویسندگان و مورخان متعددی نظیر اصطخری، ابن حوقل، مقدسی، فرمان فرما، و...در کتب خود، به موقعیت جغرافیایی و تاریخی این منطقه و به قلعه نیز اشاره کرده اند و به دلیل موقعیت تجاری مطلوب، به بصره کرمان، معروف بوده است. سوال اصلی تحقیق این است که سیر تحول و کارکرد قلعه منوجان، طبق منابع تاریخی، به چه صورت بوده است، سازه های معماری و داده های فرهنگی در محوطه قلعه چیست؟ هدف از این پژوهش، مطالعه و بررسی قلعه منوجان در متون تاریخی و شناخت سازه ها و داده ای فرهنگی قلعه است. در این مقاله، اطلاعات اولیه به دو روش اسنادی و میدانی، گردآوری شده اند و پژوهش به روش توصیفی، تاریخی و تحلیلی صورت گرفته است. بر اساس داده های حاصل از بررسی باستان- شناختی و مطالعه متون، مشخص گردید ناهمواری محل قرارگیری قلعه، سبب شده است که نظم هندسی مشخصی در قلعه وجود نداشته باشد. در گذشته برجها و حصارهای عظیمی داشته است که بر اثر عوامل انسانی نظیر حمله و تخریب توسط قبایل غز و عوامل طبیعی نظیر باران های سیل آسا، ویران شده و در حال حاضر تنها سازه نسبتا سالم این قلعه، برج بیضی شکل موسوم به برج نارنج است. طبق متون تاریخی و سفرنامه ها، قلعه منوجان بدلیل موقعیت مطلوب و اهمیت تجاری شهر منوجان، در ادوار مختلف و متناسب با شرایط زمان، کارکرد گوناگون مسکونی، نظامی و تدافعی داشته است.

مطالعه سکه ها سهم مهمی در شناخت آداب و رسوم، خط و زبان، وضعیت اجتماعی و اقتصادی یک سرزمین دارد. سرزمین خوارزم در آسیای میانه قرار دارد و از زمانهای قدیم مهد قوم آریا بوده است. عصر خوارزمی از حدود قرن اول تا پایان قرن نهم میلادی را شامل می شود و در این دوره نقوش تمغا بر روی سکه های خوارزم ضرب می شد. تمغا مهر و نشانی است که بر اسناد و فرمان ها زده میشد این واژه از زبان اویغوری به زبان مغولی راه یافته و از آن به عنوان واژهای مغولی–ترکی یاد می شود. در پشت سکه های خوارزم، 14 نوع تمغا ثبت شده که بیشتر این تمغاها به منزله نشانه های سلسله ای و اجدادی شاهان خوارزم است و تغییرات تمغاها فقط به سبب تحولات در خاندان ها و سلسله های شاهی رخ میدهد. پژوهش حاضر با هدف مطالعه و شرح و توصیف تمغاهای سکه های خوارزم صورت گرفته همچنین تعریف تمغا و معانی دقیق و کاربردهای مختلف این واژه مغولی به همراه تصاویر تمغاهای سکه های خوارزم ارایه و مورد بررسی قرار گرفته است.

دوران اشکانی یکی از دوره های مهم تاریخ ایران به شمار میرود و به جهت پرابهام بودن، بازسازی و مطالعه آن به ویژه از نظر سیاسی و اجتماعی، دارای پیچیدگی های بسیاری است. به همین دلیل، منابع موجود از اهمیت بسیار بالایی در جهت شناخت و رفع ابهامات این دوره برخوردارند. از مهمترین منابع دوره اشکانی، نوشته ها و گزارشات مورخان و نویسندگان باستان، و سکه های شاهان اشکانی است. به این موارد باید نقوش برجسته و سنگ نبشته های شاهان پارتی و ساسانی، و یافته های باستان شناسی از این دوران مانند سفال نوشته ها و همچنین پوست نوشته ها را اضافه کرد که هم از نظر پژوهش های زبانشناختی و هم اطلاعات تاریخی نهفته در آنها بسیار ارزشمند هستند. در سده های اخیر نیز پژوهشگران با مطالعه بر روی منابع ذکر شده و همچنین داده های به دست آمده از یافته های باستان شناسی این دوران، به نتایج و اطلاعات ارزشمندی دست یافته اند. در این مقاله منابع عمده تاریخ سیاسی و اجتماعی این دوره و پژوهش های شاخص سده های اخیر مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه مشخص است اینکه در استفاده از برخی از آثار نویسندگان کهن به جهت ماهیت سیاسی آنها، بهتر است جانب احتیاط رعایت گردد. از سوی دیگر به دلیل ابهامات دوره اشکانی، استفاده از یک منبع به تنهایی پاسخگوی همه پرسشها نبوده و ضروری است منابع به صورت مشترک و مقایسه ای مورد استفاده قرار گیرند، و استفاده از منابع در کنار یکدیگر، باعث درک بهتری از ابعاد مختلف این دوران خواهد شد.

با ابداع سفال، نقوش خطی و انتزاعی برای بیان مفاهیم و اندیشه ها و نمایش محیط زندگی، آرزوهای ذهنی و حس زیبایی شناختی بازتاب یافت. سفالینه های اسلامی سده های سوم و چهارم هجری با نقشمایه پیکره ای و هیاکل انسانی در تم سوارکار و خنیاگر با اجرای نامتناسب و کاریکاتور وار از ساسانیان تاثیر گرفته است. سده های ششم و هفتم هجری با پیشرفت های فنی صنعت سفالگری، امکان نقش اندازی گسترده و نقشمایه های روایی و تمثیلی با مفاهیم مذهبی، آیینی، حماسی و تغزلی فراهم آمد. نگاره هایی با بیان شفاف از جلوه های زمینی زندگی و صحنه های روزمره، شکار، مجالس ضیافت، رقص و موسیقی و زندگی درباری ترسیم شده است. شیوه نقاشی زیر لعاب قلم سیاه از جمله ابداعات این بازه زمانی، شمایی از تصویر پردازی ایران در دوره بازسازی (سلجوقیان) است. شیوه ای که نگاره های آن به رنگ مشکی بر زمینه آبی فیروزه ای انجام گرفته است. پژوهش به شیوه توصیف و تحلیل به دنبال شناخت مفاهیم نگاره های انسانی منقوش بر سفالینه های گونه قلم سیاه با دو روش میدانی و مطالعه عینی و ملموس و کتابخانه ای و استادی است. مجموعه ای متشکل از هشت ظرف سفالی به اشکالی چون بشقاب، کاسه، کوزه، تنگ، گلدان و پارچ بررسی شده است. برآیند پژوهش نشان می دهد، نقش انسانی نشسته میان گل و گیاه به نشانه نیروی زندگی بخش، مرد و زن در حال گفتگو و محاط در دوایر به نشانه تقدس، صحنه های سوار کار متاثر از الگوی کهن و اشاره به قهرمانی و قدرتمندی و بیانگرخوی سلطه جویی سلجوقیان و ایلخانان، رقاصان در حال هنر نمایی به معنای تفرج و جشن مقدس و رامشگران در حال نوازش موسیقی موجد سرور و لذت ترسیم شده است.

از دوره ساسانی نگارکندها و گچبری ها و مهرهای بسیاری بر جای مانده که با بررسی نقوش آنها، میتوان پی به نگرش اسطوره ای و مذهبی آن مردمان برد و بخش عمدهای از این نگاره ها نقوش گیاهان می باشد. هدف این مقاله، رمزگشایی و تفسیر نمادین نقوش گیاهی است که به بررسی و مطالعه بر روی اسطوره ها و مفاهیم و آیین های مذهبی این دوره میپردازد. سوال این است که نقوش نمادین و اسطوره ای گیاهی بر روی نگارکندها و گچبری ها و مهرهای دوره ساسانی چه می باشد؟ این پژوهش بر اساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی – نظری است و بر اساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی- تطبیقی است. در این راستا قراین تاریخی وشواهد باستان شناختی با یکدیگر مطابقت داده شده است . و با کمک روشی موسوم به "آیکونولوژی" بررسی شده است و با بررسی نقوش گیاهی بر روی نگارکندها و گچبری ها و مهرهای این دوره، سعی در ارایه خاستگاه شناختی این نقوش شده است. نتیجه این است که: گیاهان و تقدس آنها، ماندگاری،جاودانی، قداست، شکوه و ویژگیهای مافوق طبیعی شخصیتهای اسطورهای و مذهبی را متجلی می کنند وگل نمادی از زیبایی و لطافت بوده و در دین مزدیسنا، گلهای عطرآگین بسیار مورد توجه بوده است