پژوهش نامه ی علوی
سال دهم شماره 2 (پاییز و زمستان 1398)

اقتصاد زبانی یک فعالیت ذهنی - زبانی است که ذهن برای ارایه مفاهیم و معانی مورد نظر از کمترین سازه های زبانی با استفاده از الگوهای بیانی بهره می گیرد؛ به عبارتی دیگر، همانیاد می شود. این اصل زبانی به اصولی « اصل کم کوشی » اصلی است که از آن با عنوان مانند: اصل اشتقاق، همنشینی، جانشینی و ایجاز اشاره دارد که تمامی این موارد پیشینه کهن در زبان و ادبیات عرب دارند. اقتصاد زبانی در نه جالبلاغه به عنوان یکی از شاهکارهای ادبی متون دینی، به وفور دیده میشود. حضرت علی (ع) برای انجام مکاتبات سیاسی، دینی و همچنین برای بیان وصیت نامه خود از این اصل زبانی استفاده نموده که هدف ایشان عدم اطناب ب یمورد و رساندن پیام بدون ایجاد دوگانگی در ذهن مخاطب می باشد. هدف از این پژوهش بررسی اقتصاد زبانی نامه های نهج البلاغه بر اساس نظریه نقش گرایی هلیدی با استفاده از رویکرد توصیفی - تحلیلی می باشد. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که ادبیات و بلاغت هدف اصلی حضرت علی (ع) در نامه هایشان نبوده بلکه ایشان جهت ماندگاری و حفظ سریع پیام در ذهن مخاطب و همچنین انتقال مفاهیم مهم حکومتی، وصایا و سفارش های خود از اصل کم کوشی بهره و آن را در تمامی سطوح و لایه های زبانی نامه ها به کاربرده اند تا برونده انرژی چه ذهنی و چه فیزیکی به حداقل رسیده و مخاطب اصل پیام را به درستی دریافت نماید.

مسئله حکومت از مهم ترین مسایل  فلسفه سیاسی است . اسلام واضع حکومت نیست ،  اما چون پیامبر اسلام (ص) تشکیل حکومت داد و امیرالمومنین علی (ع) نیز پنج سال در راس خلافت اسلامی قرار گرفت  ، به نظر می رسد با تامل در  کلمات  امام علی (ع) بتوان به  ضوابطی برای تشخیص حاکمیت مورد تایید دین دست یافت . این نوشتار با روش توصیفی _تحلیلی به شیوه ی اسنادی  در صدد پاسخ گویی به سه مسئله مهم ضرروت ،  خاستگاه و اهداف حکومت در نهج البلاغه است .تلاش برای برقراری عدالت اجتماعی  به عنوان  تکلیف الهی  ، محوری ترین نقش را در خاستکاه و اهداف حاکمیت علوی دارد .بخشی از حقانیت حکومت ،  وابسته به ویژگی های حاکمان است  و بخشی به شیوه های اعمال حاکمیت بر می گردد که باید منطبق بر اخلاق الهی باشد .

در این مقاله احادیث نهج البلاغه به منزله تفسیر قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته اند و با استفاده از سخنان امام اول شیعیان علی علیه السلام منظومه ای اخلاقی صورت بندی شده که مبتنی بر مشترکات انسانی است تا پاسخگوی روابط فرادینی و فرافرهنگی در عصر ارتباطات باشد. این اصول اخلاقی بر مبانی مشترک انسان شناختی مانند پاک نهادی، برادری و برابری افراد بشر، پایه گذاری شده است تا زمینه های مشترک اخلاقی مانند رحمت، وحدت و عدالت فراهم شود و سپس اصول «اخلاق مسالمت» به گونه ای صورت بندی گردد که در هر یک از اصول، همه زمینه های مشترک زیست اخلاقی و نیز همه مبانی انسان شناسانه، حضور داشته باشند تا نظام اخلاقی منسجمی برای ارتباطات مسالمت آمیز میان «امت انسانی واحد»شکل گیرد. در این نوشتار با تمرکز بر آموزه های نهج البلاغه:اول) انسان شناسی مبتنی بر اشتراکات فطری بشر به عنوان ریشه اصلی اخلاق مسالمت، تبیین و صورت بندی می شود؛ دوم) زمینه های مشترک اخلاق مسالمت بر مبنای انسان شناسی فطری امام علی ترسیم می شود؛ سوم) مجموعه نظام مند اصول اخلاق مسالمت از نهج البلاغه اخذ می شود به گونه ای که هر یک از اصول، در بطن خود حامل زمینه های مشترک اخلاقی و مبانی انسان شناختی در کلام علوی باشد.

تا کنون موضوع غیبیات در نهج البلاغه از جهات گوناگونی همچون امکان علم به آن و اهداف ذکر آن بررسی شده است، اما شیوه های توصیف آن مورد بررسی قرار نگرفته است. این مقاله ضمن بیان معنای مشخصی از غیب،غیب را در برابر عالم شهادت می داند نه صرف اخبار و ملاحم غیبی؛ و بررسی الفاظ را به عنوان راهی در یافتن شیوه توصیف غیبیات معرفی می کند و در این جهت نمونه هایی را انتخاب نموده و تحلیل کرده است که ما حصل آن چنین است که حضرت علی(ع) در نهج البلاغه، با شیوه هایی از قبیل: طرح مسایل خداشناسی با استفاده از ترکیب کلمات، تنزیه خداوند از صفات نقص با عبارات سلبی ، معرفی فرشتگان از طریق مفاهیم آشنا نزد اذهان، مبرا ساختن فرشتگان از ادعاهای ناروا از طریق الفاظ دال بر پاکی آنان، اثبات هدفمندی برای زندگی بشر از طریق استعمال لفظ غایت، توصیف عدل الهی در قیامت با استفاده از تعابیر بیانگر شدت حساب الهی ، طرح حوادثی در آینده مشابه حوادث گذشته با استفاده از ضمایر خطاب و طرح حوادثی در آینده بدون مشابهت در گذشته با استفاده از ادوات تنبیه، غیبیات را توصیف نموده اند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش روابط بین فردی و سرمایه روان شناختی در ایجاد امنیت روانی انجام شده است. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی و کاربست نرم افزار MAXQDA به تبیین اهمیت و جایگاه امنیت روانی در نامه های امام علی به کارگزاران پرداخته است. انتخاب نامه ها از میان کلام حضرت به عنوان داده های پژوهش از این روست که نامه ها اسنادی ثبت شده اند و از قابلیت اعتماد بالایی در تاریخ نگاری برخوردارند به ویژه اینکه بعد از انتخاب آن ها به عنوان جامعه آماری بر اساس صحت سند، قدمت آن و .. اعتباریابی شده اند. این نامه ها در نرم افزار MAXQDA  کدگذاری شده و بر اساس اشتراکات موجود در بین آن ها تحت عنوان مقوله های مختلف تقسیم بندی شده اند. بر اساس فراوانی مضامین مقوله امنیت بخشی و مقایسه آن با دیگر مقوله ها جایگاه امنیت بخشی در کلام حضرت مشخص گردیده است.حضرت در ایجاد و حفظ امنیت روانی کارگزاران از روابط بین فردی موثر، بیشتر بهره برده اند تا سرمایه روان شناختی. ایشان در روابط بین فردی بیشتر از حوزه های مهارتی موثر بر آن بهره برده اند تا عوامل موثر بر آن. از میان مهارت ها و عوامل موثر بر روابط بین فردی، برقراری اعتماد در روابط بین فردی  و احترام گذاشتن، هرکدام با  اختصاص 50 درصد از مضامین به خود، بیشترین اهمیت را در مبانی نظری حضرت به خود اختصاص داده اند و در میان مولفه های سرمایه ی روان شناختی، حضرت بیشترین اهمیت را در تقویت خودکارآمدی کارگزاران دانسته اند؛ چراکه این مولفه 63.33 درصد از مضامین را به خود اختصاص داده است.

ابن حجاج بغدادی، شاعر امامی مذهب قرن چهارم و سراینده قصیده «الفاییه» میباشد. وی با عضدالدوله بویهی و شریف مرتضی معاصر بوده است. کتاب الدر النضید تالیف سید بهاءالدین علی بن عبدالحمید الحسینی، برای نخستین بار روایتی را در مورد مناسبت و زمان خواندن قصیده «الفاییه» توسط ابنحجاج گزارش میکند، که بیش از آنکه به یک رخداد تاریخی نزدیک باشد به داستانی ذهنی میماند. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی در مقام آن است که به نقد روایت مذکور بپردازد. با توجه به سن اندک شریف مرتضی، دلخوری سید مرتضی از عضدالدوله، عدم ذکر روایت الدر النضید در مصادر تاریخی، آشفتگی در روایت، عدم اعتبار خواب نزد شریف مرتضی، مردود بودن فحاشی در منطق اهل البیت (علیهم السلام)، روشن میشود روایت کتاب الدر النضید که به منظور ترسیم جایگاهی رفیع برای ابنحجاج نزد امیرالمومنین و ایمه اطهار (علیهم السلام) و مقدسنمایی شخصیت وی، برای نخستین بار گزارش شده است؛ فاقد اعتبار تاریخی کافی و محل تردید، بلکه مردود است؛ و در نتیجه عذرخواهی شریف مرتضی از ابن حجاج پذیرفتنی نیست.

براساس زبان شناسی شناختی، استعاره، صورت ثانوی وشکل تحریف شده زبان نیست، بلکه صورت بنیادین زبان ونوعی فعالیت تعبیری است که به نحوه مفهوم سازی مربوط می شود. در گفتمان علوی برای تبیین مهم ترین مفاهیم انتزاعی از جمله مفهوم "فتنه" از استعاره های بسیاری استفاده شده است که بنیان هریک از آن ها بر پایه مفهوم سازی های خاصی استوار می باشد. براین اساس نوشتار حاضر برآنست تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی وبا هدف تاکید بر ساختار طبقه بندی شده ذهن و تثبیت ارجاع مندی استعارات، به این پرسش اصلی پاسخ گوید که مفهوم انتزاعی "فتنه" در نهج البلاغه برپایه نظریه استعاره شناختی، چگونه ارزیابی می شود؟ بررسی استعارات شناختی مفهوم "فتنه" نشان دهنده آن است که مفهوم فتنه در نهج البلاغه، برمبنای استعاره های شناختی حس بنیاد «فتنه ظلمت است»، و ابراستعاره جانداربنیاد «فتنه حیوان وحشی است» واستعاره فراگیر ساخت بنیاد «فتنه نیروهای طبیعی است»، مفهوم سازی شده است. وجه معنی شناختی در ورای کاربست چنین استعاراتی را می توان تبیین ناامنی، اضطراب، تنش ها، کشمکش ها وفضای شبهه ناک ناشی از فتنه ها دانست.

هدف از انجاماین پژوهش واکای و تحلیل شبکه مضامین انگیزش سرمایه انسانی مبتنی بر حکمت های نهج البلاغهبود. در این پژوهش از روش مطالعه کیفی استفاده شد. جامعه آماری (قلمرو) پژوهش شامل تمامی حکمت های نهج البلاغه است که مضمون های انگیزشی موجود در آنها مورد کاوش قرار گرفت. در این پژوهش از روش فرایند چرخه ای تحلیل استفاده شده است. یافته های حاصل از مرحله اول در قالب 103 مضمون پایه و 32 مضمون سازمان دهنده و نهایتا 4 مضمون انگیزشی نهایی که حاصل و برآیند چرخه تحلیل است در حکمت ها گردآوری شد و در نهایت در یک طبقه بندی و در چهار مضمون نهایی تشویق و تالیب، ایمان الهی، تزکیه و تهذیب، خوف و رجا مشخص و سازماندهی گردید. نتایج این پژوهش گویای آن است که به واسطه این چارچوب و شبکه مضامین احصایی از حکمت های نهج البلاغه، می توان امکان توسعه چارچوب انگیزشی متناسب با تعالیم دینی و مذهبی با رویکردی اسلامی در کشور را فراهم نمود تا مسیولین و مدیران بتوانند با انگیزش مفهومی و دارای چارچوب کارآمد، سطح و کیفیت رفتار و عملکرد موثرتر سرمایه انسانی سازمان خود در جامعه اسلامی را بهبود بخشند و از این مسیر سازمان های خود را به سمت بهره وری و تعالی بیشتر در زمینه های عملکردی و فرهنگی متناسب با فرهنگ بومی و اسلامی سوق دهند.

این جستار به دنبال آن است تا یک روایت پیوسته از شخصیت عبیده بن عمرو سلمانی و مواضع او در نبرد صفین ارایه نماید. تاکنون پژوهش مستقلی در این زمینه صورت نگرفته و گزارش های موجود پراکنده و دارای تعارض است. پژوهش کتابخانه ای حاضر به روش مطالعه تاریخی و توصیفی، اسنادی تنظیم شده و گونه های منابع فریقین مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج حاصل گویای آن است که دلیل تعارض اخبار، تصحیف و بی توجهی نویسندگان نسبت به نظام اجتماعی و قومی عرب و برخی جانب داری ها بوده است. آنچه روشن است این که آراء و اندیشه عبیده و مواضع او در نبرد صفین تحت تاثیر برخی از صحابه و شرایط حاکم بر عراق است. ترجیح عبیده برای جهاد با کفار و جدایی او از امام علی (ع)، در تفرقه سپاه عراق و فرجام نبرد اثر گذاشت و با قراین موجود نمی توان او را از رجال شیعه به شمار آورد.

هدف این پژوهش طراحی الگوی دولت علوی (ع) مبتنی بر آموز ه های نهج البلاغه است. روش انجام این پژوهش، کیفی و با رویکرد استقرایی است. به منظور استخراج مطالب از فن تحلیل مضمون استفاده شد. منبع مورد بررسی در این پژوهش خطب ه ها و نامه های حضرت علی (ع) مرتبط با دول تمداری و سیاست مداری در نهج البلاغه است. یافت ه های پژوهش نشان م یدهد الگوی دولت علوی (ع) مبتنی بر آموز ه های نهج البلاغه نیازمند الزامات سه گانه است. در سطح الزامات فردی نحوه نگرش حاکمیت به مردم و اعتمادسازی، اجرای عدالت اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و سیاسی، و رضایت عمومی بسترسازی لازم را برای ایجاد دولت علوی مهیا م ی کند. در سطح الزامات گروه ی و سازمانی، دولت علوی شکل م یگیرد، و به مدیریت جامعه می پردازد، چرا که در این سطح انسجام، وحدت و یگانگی، و پرهیز از تفرقه حایز اهمیت است. در سطح الزامات اجتماعی، ظرفی تسازی و توسعه دولت علوی شکل می گیرد ، و مشارکت در دفاع از کشور، مشارکت در امر به معروف و نهی از منکر، و تقویت مشارکت عمومی در نظارت همگانی مهیا م یشود. نتایج پژوهش نشان می دهد، دولت های اسلامی باید رهیافت رفتاری، ساختاری و محتوایی دولت مداری و سیاست مداری را در قالب دولت - شهرنبوی (ص) و علوی (ع) با تاکید بر مفهوم امت واحده جستجو نمایند.

بر اساس نظریه بینامتنیت، هر متن ادبی، آگاه یا ناخودآگاه، زایش و باز خوانشی از آثار ادبی پیش از خود یا معاصر با خود است. نهج البلاغه از هنگام ظهور تاکنون ، همواره به عنوان یکی از منابع مهم و کلیدی ادبای عرب به شمار میرود. محمد بن ادریس شافعی از عالمان و فقیهان قرن دوم هجری و پیشوای مذهب شافعی است که بسیاری از مفاهیم حکمی و اخلاقی را به لباس نظم درآورده است. وی با توجه به عشق و ارادتش به علی (ع) که از یک سو قافله سالار شعر و ادب بوده و از دیگر سو وامدار حکمت الهی و قرآنی است، سخنان حکیمانه آن حضرت را در لایه های اشعار خود جا داده است. در اینپژوهش به روش تحلیلی - توصیفی و با استقراء الفاظ و مضامین گهربار نه جالبلاغه، ضمن بررسی اشکال مختلف اثرپذیری شافعی از کلام امام علی (ع)، نشان می دهیم که وی علاوه بر ارادت و اخلاص ویژه به ساحت آن امام (ع)، مانند بسیاری دیگر از ادیبان و شاعران عرب و ایرانی، سیراب از سرچشمه زلال حکمتهای آن حضرت شده است.یافته های این پژوهش گویای آن است که در دیوان شافعی و نثر وی، انواع مختلفی از اثرپذیری تصویری، لفظی و معنایی از نهجالبلاغه به چشم میخورد.

ی از پرکاربردترین واژ ه ها در نه جالبلاغه است. نفس در نه جالبلاغه دارای چهار « نفس » ساحت معرف تشناختی، هستی شناختی، عم لشناختی، و زبان شناختی است، که بای کدیگر روابط دو یا چندسویه دارند. بیشترین فراوانی از نفس در نه جالبلاغه مربوط به ساحت عمل شناختی و ک مترین آن مربوط به ساحت زبا نشناختی است. در میان ساح تها تقدم و آغاز با ساحت معرفت شناختی است. ازمنظر نه جالبلاغ، ه خدا و انسان ارتباط انفسی و دوسویه دارند. خداوند در همه ساحت ها با انسان ها ارتباط و پیوند ایجابی بی واسطه انفسی برقرار کرده است و انسا نها هم این امکان را دارند تا با نفس خود با خداوند ارتباط ایجابی ب یواسطه هستی شناختی، معرف تشناختی، عمل شناختی، و زبان شناختی برقرار کنند.منظور از ارتباط انفسی میان خدا و نفس این است که خداوند در همه ساح تها از نفس یا خود ما به نفس یا خود ما نزدیک تر است و نفس یا خود ما هم می تواند با خدا ارتباطی نزدیک تر از ارتباط با خودش برقرار کند. ارتباط انفسی میان خدا و نفس در ذات الهی نیست در اسماء اوست، خداوند در ذات با ما بیگانه و نسبت به ما مطلقا دیگری است اما در اسماء از ما به مانزدی کتر است.