پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 10 (زمستان 1397)

میرعسکرعلی عاقل خان رازی (1108ق) شاعر، نویسنده، مورخ و صاحب منصب فارسی زبان هند، در اورنگ آباد دکن متولد شد. او مثنوی شمع و پروانه را که به «پدماوت» و «سوزوگداز» نیز شهرت دارد و از منظومه های عاشقانه ای است که به ستی نامه ها معروف اند، در سال 1069ق سروده است. در این مقاله، عاقل خان رازی و تنها نسخه خطی موجود در ایران از مثنوی او که دومین ترجمه به زبان فارسی از «پدماوت» ملک محمد جایسی است، معرفی و بررسی شده است. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی تحلیلی است. این مثنوی در 23 عنوان تنظیم شده و تلمیحات قرآنی، عربی، ایرانی، کنایه های فارسی و تکرار آن‎ها در منظومه قابل توجه است. تاثیرپذیری عاقل خان رازی از عاشقانه‎های نظامی، از یافته‎های تحقیق ‎است. این اثر تاکنون در ایران چاپ نشده و شش نسخه از آن در کتابخانه های هند و یک نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

نسخه های خطی گنجینه های ارزشمندی است که از جایگاه ویژه ای در معرفی و حفظ فرهنگ و تمدن هر کشوری برخوردار است؛ زیرا این نسخ به طور مستقیم نشان دهنده اندیشه و دیدگاه حاکم بر یک ملت و قوم در ابعاد مختلف است. یکی از این گنجینه ها نسخه خطی مجمع الشعرا اثر امیر رستم خوریانی متعلق به قرن نهم هجری است و شامل 25800 بیت از شعر شعرا بر اساس حروف الفباست و به صورت تک نسخه در کتابخانه مجلس به شماره نسخه 530 نگهداری می شود. این نسخه به صورت جنگ بوده و دربردارنده اشعار بسیاری از شاعران شناخته شده و ناشناخته ادب فارسی است. در مجمع الشعرا که در دوره تیموری کتابت شده، از بیش از 44 شاعر، اشعاری آورده شده است. برخی از این شاعران همچون ناصرخسرو، کمال الدین اسماعیل، خاقانی، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، خواجوی کرمانی و... کاملا شناخته شده اند و دیوان اشعار آن ها تصحیح شده و برخی همچون ناصر بخاری، کاتبی، بساطی، خیالی، مغربی و... کمتر شناخته شده اند که دیوان عده ای از آن ها تصحیح شده و از دیوان برخی دیگر از شاعران، اشعاری به صورت پراکنده باقی مانده است. در نهایت برخی همچون کمال هاشمی و قانی کاملا ناشناخته مانده اند که ظاهرا دیوان اشعار هیچ کدامشان تصحیح نشده است. بنابراین، تصحیح این نسخه از جهت شناخت شاعران کمترشناخته شده یا شاعران ناشناخته، بسیار حایز اهمیت است.

هرچند پژوهشگران حوزه زبان و ادبیات فارسی، از دیرباز به تصحیح متون کهن ادب فارسی توجه ویژه‏ای داشته‏اند، برخی از این متون با گذشت قرن‏ها، هنوز احیا و تصحیح نشده‏اند. کتاب غرر درر، اثر ابوالبرکات حسینی سمرقندی، یکی از همین متون اخلاقی است که با وجود دارا بودن حکایات آموزنده از صدر اسلام و گفتار بزرگان دین از پیامبر و صحابه و امامان گرفته تا اولیا و مشایخ، متاسفانه با گذشت قرن ها از نگارش آن، تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. نگارندگان در این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش ها هستند: «غرر درر» چگونه کتابی و دارای چه محتوا و نسخه هایی است؟ مولف آن، چه کسی با چه ویژگی های مذهبی و کلامی است؟ در آغاز این پژوهش، درباره نویسنده و محتوای کتابش سخن به میان آمده و در ادامه، به معرفی نسخه های موجود از غرر درر پرداخته شده است. این پژوهش با بررسی ویژگی های رسم الخطی و املایی نسخه پایه پایان می پذیرد. پژوهش حاضر با روش تحقیق توصیفی تحلیلی انجام شده و از نظر ابزار نیز کتابخانه ای است. از طریق بررسی سلسله سندهای احادیث و اقوال کتاب و شناسایی مشایخ و استادان ابوالبرکات و شخصیت‏هایی که در کتاب از آن ها یاد شده است چون صوفیان و محدثان، پی برده شد که نویسنده غرر درر در قرن پنجم هجری به دنیا آمده است. از نظر اعتقادی و کلامی، می‏توان حسینی سمرقندی را «صوفی سنی‏مذهب ماتریدی» دانست که ارادت خاصی نیز به اهل بیت پیامبر(ع) داشته است. نگارندگان با بررسی غرر درر به این نتیجه رسیدند که کتاب از لحاظ ساختار و محتوا به سبک تنبیه الغافلین ابواللیث سمرقندی تدوین شده است.

نسخه‌های خطی، میراث گران‌بهای فرهنگی است که تصحیح و احیای آن‌ها به حفظ و ارتقای علوم و معارف اسلامی‌ایرانی کمک فراوانی می کند. بسیاری از آثار عارفان به‌صورت نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف موجود است که از آن میان می‌توان به رساله‌های خواجه احمد کاسانی اشاره کرد. خواجه احمد کاسانی از عارفان قرن دهم و پیرو طریقه نقشبندیه است. وی در مقام یک پیر طریقت، در زمینه سیروسلوک عرفانی بیش از سی رساله تالیف کرده است. این رساله‌ها به‌صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های مختلف پراکنده است و تاکنون مجموعه رسایل وی به‌صورت کتاب به چاپ نرسیده است. در این مقاله، نسخه‌های خطی این رساله‌ها به‌همراه ویژگی‌های سبکی آن‌ها معرفی شده است. از آنجا که رساله‌های کاسانی به قصد تعلیم مریدان نوشته شده، دارای مضامین تکراری است و همین امر تصحیح برخی از رساله‌ها را دشوار می‌کند؛ زیرا تعدد رساله‌ها و پراکندگی آن‌ها، گاهی کاتب را دچار اشتباه و سردرگمی کرده و در حین نوشتن، مطالب چند رساله را به‌دلیل مشابهت ادغام کرده است.

رساله التوحید من نفس الرحمن یکی از برجسته‌‌ترین تهلیلیه‌های عرفانی موجود در میان انبوه میراث مکتوب عرفانی و ادبی این سرزمین است که بی‌اغراق احیا و معرفی آن، گشایش دریچه‌ای نو و منظری متفاوت بر این گونه از ادبیات عرفانی است. این پژوهش ضمن تصحیح و تعلیق یک اثر عرفانی، منتج به شناخت وجهه نامکشوف از ابعاد شخصیت مولف آن شده است. شرف‌الدین علی یزدی تاکنون به‌عنوان مورخی شهیر، شاعر، منشی، منجم، ریاضی‌دان، موسیقی‌دان، لغوی و حروفی قرن نهم، زبانزد خاص و عام بوده، لیکن وجهه عرفانی این دانشمند، مغفول مانده است. متن رساله حاضر، شامل دو بخش است: اول براهین عقلی و نقلی در اثبات توحید و دوم تفسیر عرفانی «باب التهلیل» از کتاب فتوحات المکیه ابن‌عربی. این رساله در هر دو بخش حاوی ویژگی‌های خاص عرفانی و ادبی است؛ استفاده از نثر فنی، ارجاع مکرر به آیات و احادیث، اثبات توحید به روش احصایی، تقسیم‌بندی توحید بر اساس 36 آیه تهلیل، تبیین آرا و اندیشه‌های عرفانی مولف و از بعد تاریخی، اثبات ارتباط شرف‌الدین با حکومت قراقویونلوها از نتایج این پژوهش به شمار می‌رود. این رساله بر اساس سه نسخه موجود و به‌شیوه نسخه اساس تصحیح شده است.

نسخه‌های خطی، میراث فرهنگی ملت‌ها و نشان‌دهنده تلاش مردم یک کشور در گردآوری و حفظ دستاوردهای فکری علمی و تاریخی آن سرزمین هستند. این پژوهش به معرفی نسخه خطی اصول الفصول فی‌حصول الوصول، اثر رضاقلی خان هدایت (12151288ق) اختصاص دارد. این اثر تاکنون تصحیح و چاپ‌ نشده است. کتاب یک دایرهالمعارف عرفانی است که نویسنده در آن به سیر عرفان از گذشته تا روزگار خود پرداخته است. تاکنون دو نسخه از این کتاب در کتابخانه‌های مجلس و دانشگاه بوعلی همدان معرفی شده است. هدایت این کتاب را در هجده فصل نگاشته و توجه به اصول هجده‌گانه کتاب، اس و اساس تصوف عصر قاجار را به نمایش می‌گذارد. مولف در ابتدا به معرفی سلسله‌های عرفانی پرداخته و سپس سلسله نعمت‌اللهی و زندگی شاه نعمت‌الله ولی را معرفی کرده است. از دیدگاه ساختار زبانی، هدایت در اثر خود کوشیده است از زبان گذشتگان و رویه زبانی آنان بهره جوید تا اثر خویش را مقبول طبع عام کند؛ ازاین‌رو از کاربردهای قدیم زبان، بسیار استفاده کرده است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، نویسنده در این پژوهش با روش توصیفی و با کمک منابع کتابخانه‌ای درصدد آن است تا به معرفی نسخه اصول الفصول و بررسی و عناصر و مولفه‌های سبکی، بیان ویژگی‌های زبانی، ارزش ادبی، دینی و عرفانی و تاریخی آن بپردازد. معرفی این اثر علاوه بر نشان دادن جایگاه ادبی آن در تبیین گستره عرفان و تصوف نیز موثر خواهد بود.