نشریه طبیعت ایران
سال پنجم شماره 3 (پیاپی 22، امرداد و شهریور 1399)

بانک بذر خاک یکی از اجزاء مهم در پویایی پوشش گیاهی است که مطالعه آن می تواند اطلاعات مهمی برای مدیریت، ترمیم و اصلاح پوشش گیاهی مراتع فراهم کند. در مطالعه ساختار بانک بذر موارد مهمی ازقبیل تنوع گونه ای، تراکم بذر و تغییرات آنها در عمق های مختلف خاک، تشابه با پوشش گیاهی روزمینی و همچنین ارتباط بین ابعاد و شکل بذر با ماندگاری آن مطرح می شود. در این پژوهش، ساختار بانک بذر در یکی از مراتع نیمه استپی ایران در استان آذربایجان غربی، گردنه قوشچی در شمال شهرستان ارومیه، بررسی شد. نمونه برداری از بانک بذر در 20 پلات یک متر مربعی که بر روی 4 ترانسکت پیاده شده بودند، از دو عمق 5-0 و 10-5 سانتی متری انجام شد. بذرهای موجود در خاک با استفاده از روش ظهور گیاهچه شناسایی شده و با فلور منطقه تطبیق داده شد. طبق نتایج، تراکم بانک بذر خاک با افزایش عمق به طور قابل توجهی کاهش می یافت و از 70 گیاهچه در عمق سطحی به 35 گیاهچه در عمق 10-5 سانتی متری رسید. در هر دو عمق، بیشترین فراوانی گیاهچه های سبزشده مربوط به Bromus tectorum (31 گیاهچه در عمق سطحی و 14 گیاهچه در عمق 10-5 سانتی متری) بود. همچنین، ماندگاری و بقای یک بذر در بانک بذر خاک به مقدار زیادی بستگی به اندازه و شکل بذر دارد، به طوری که براساس نتایج، بذرهای مربوط به خانواده Poaceae به دلیل شکل سوزنی و دراز و سیخک مانند جابجایی کمتری داشته و بنابراین تراکم بیشتری در بانک بذر داشتند. درمجموع، آگاهی از تنوع بانک بذر در برنامه های حفاظت و احیای مراتع به ویژه در اکوسیستم های خشک کشور بسیار ضروری است.

بارش در تامین منابع آبی مهمترین عامل اقلیمی محسوب شده و در عین حال از جمله متغیرترین پدیده های هواشناسی است. به منظور بررسی روند تغییرات بارش در حوزه های آبخیز منتهی به کانون های گرد و غبار داخلی استان خوزستان از داده های شبکه ای بارش با قدرت تفکیک 44×44 کیلومتر استفاده شده است. این شبکه حاصل بازتولید داده های بارش روزانه، ماهانه و سالانه ایستگاه های سینوپتیک، کلیماتولوژی و باران سنجی سازمان هواشناسی و ایستگاه های باران سنجی و تبخیرسنجی شرکت آب منطقه ای در محیط نرم افزار GIS می باشد. به منظور بررسی روند تغییرات دهه ای بارش از اطلاعات بارش50 ساله در غالب 5 دهه از سال 1346تا 1395 استفاده و مقادیر بارش برای سه حوزه آبخیز کارون بزرگ، کرخه و زهره- جراحی پهنه بندی و تغییرات مکانی بارش آشکار و نقشه آن تهیه شد. به منظور شناسایی شیب تغییرات روند و شناسایی نقاط جهش در سری زمانی بارش سالانه از روش تست همگنی داده ها Pettitt’s test با استفاده از افزونه آماری XLSTAT در محیط اکسل استفاده شده است. موقعیت هسته های بارش در همه دهه ها تقریبا دایمی بوده و دهه سوم پربارش ترین دهه در محدوده سه حوضه بود. در دهه پنجم دو هسته اصلی بارش در حوضه کارون وجود داشت. هسته های اصلی بارش دهه های قبلی در حوضه کرخه و جراحی-زهره تضعیف شدند. بیشترین کاهش بارش در پایین دست حوضه ها یعنی محل قرارگیری کانون های گرد و غبار رخ داد. تغییرات زمانی بارش دهه ای به تفکیک حوزه ها ی آبخیز کارون بزرگ، کرخه، زهره جراحی نشان داد در محدوده سه حوضه کاهش بارندگی از دو دهه قبل آغاز شده است. این کاهش در دهه پنجم کاملا محسوس بود و آثار زیانبار آن با توجه به سایر پارامترها از جمله افزایش دما و تبخیر دو چندان شده و به فعال شدن کانون های گرد و غبار کمک شایانی نموده است.

هر گونه برنامه ریزی در زمینه مدیریت اکوسیستم های مرتعی، نیازمند کسب اطلاعات پایه از این عرصه ها است. از جمله اطلاعات پایه، مشخص نمودن گستره گونه های شاخص و معرفی خصوصیات رویشگاهی آنهاست. در این ارتباط، گستره قیچ زارهای درختچه ای در مناطق مرکزی و جنوب کشور، ارایه شد و پوشش گیاهی، ویژگی های اقلیمی، خاکی و توپوگرافی محل های پراکنش ارایه گردید. بر مبنای نتایج، گونه های قیچ درختچه ای با نام علمی Zygophyllum atriplicoides وZygophyllum eurypterum ، که در برخی منابع مترادف هم دیگر درنظر گرفته شده اند، فراوان ترین گونه های قیچ در ایران هستند که در حدود 8/15 میلیون هکتار از مناطق بیابانی و درمنه زارهای استپی، پراکنش دارند که 5/9 درصد از مساحت خشکی های کشور را در بر می گیرند. بیشترین فراوانی قیچ زارها، در رویشگاه هایی با میانگین بارندگی سالانه 69 تا 167 میلیمتر و محدوده دمایی حدود 13 تا 5/23 درجه سانتی گراد، است که دارای اقلیم فراخشک تا خشک می باشند. رویشگاه های قیچ، بیشتر در خاک های قلیایی ضعیف، آهکی، سازندهای گچی مارنی، شنی، خاک های فقیر از نظر نیتروژن و ماده آلی و به طور محدود در خاک های شور، گسترش یافته اند. در مجموع،خصوصیات رویشگاهی، بیانگر آن است که گونه های قیچ، دارای دامنه اکولوژیک وسیع بوده و سازگاری زیادی برای رویش در انواع خاک ها، نواحی مختلف آب و هوایی و توپوگرافی دارند. اطلاعات ارایه شده، سهم شایانی در مطالعات مرتعداری و مکان یابی عملیات اصلاح مراتع در گستره قیچ زارها در مناطق مرکزی و جنوبی کشور دارد.

جنس Salsola (علف شور) بزرگترین جنس در زیرخانواده Salsoloideae با 130 گونه به طور گسترده در مناطق خشک و نیمه خشک جهان پراکنش دارد. برتری این جنس بر سایر جنس ها در این است که جزو گیاهان علوفه ای بوده و علاوه بر حفاظت خاک، قدرت تولید بذر آن بالا و میزان تولید علوفه بالایی دارد. تحمل به شرایط آب و هوایی گرم و خشک بیانگر اهمیت آن برای احیای مراتع در مناطق نیمه خشک و خشک است. از جمله در ایران گونه های S. rigida, S. laricina, S. imbricata, S. richteri از منابع تامین علوفه دام در مناطق خشک و نیمه خشک کشور هستند. تولید علوفه نسبتا زیاد گونه های این جنس (150 تا 700 کیلوگرم در هکتار) و خوشخوراکی تعداد قابل توجهی از گونه های جنس یاد شده همراه با ارزش غذایی مناسب (پروتئین بیش از 10 درصد)، این گونه ها را در زمره گونه های با اهمیت برای مراتع استپی و بیابانی قرار می دهد. علاوه بر این برخی از گونه های این جنس از جملهS. imbricata, S. richteri ارزش دارویی دارند. احیای مراتع با استفاده از گونه های مختلف جنس علف شور از طریق بذر و کشت نهال گلدانی امکان پذیر است. برای تکثیر بهتر، بذر هر سال برای همان سال استفاده شود. در نوشتار پیش رو گونه های مهم علف شور، همراه با کاربردهای آن برای توسعه و ترویج این گیاهان ارزشمند برای اهداف مختلف ارایه شده است.

منطقه حفاظت شده شالو و منگشت با وسعتی معادل 12553 هکتار واقع در ناحیه ایران- تورانی (بخش زاگرسی)،  در شمال شهرستان ایذه، بخش دهدز و در موقعیت جغرافیایی 50 درجه و 15 دقیقه تا 50 درجه و  40 دقیقه طول شرقی و 31 درجه 35 دقیقه تا 31 درجه و 45 دقیقه عرض شمالی است. تاکنون قریب به 300 گونه متعلق به 50  تیره از این منطقه جمع آوری و شناسایی شده است. پوشش جنگلی منطقه با غالبیت گونه بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.)  به همراه گونه های زالزالک (Crataegus aronia (L.) Bosc.) ex DC.)، بنه Pistacia atlantica Desf.. ، کیکم (Acer monspessulanum L. subsp.cinerascens (Boiss.) Yaltirik)، شیرخشت (Cotoneaster nummularius Fisch. & Mey.) سیمای عمومی منطقه را تشکیل می دهد. این منطقه بستر تعداد 9 گونه انحصاری (اندمیک) ایران است. بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی بخصوص شدت چرای دام و تغییر کاربری اراضی، شکار و صید جانوران بومی بویژه پرندگان، توسعه باغ ها و زمین های کشاورزی، ساخت و ساز ویلا و منازل مسکونی، در حاشیه منطقه می تواند در بلندمدت عامل تهدیدی جدی برای این ناحیه شود. منطقه حفاظت شده شالو و منگشت بستر رویش گونه های دارویی و خوراکی متعددی است. متاسفانه جمعیت بعضی از این گیاهان مانند چویل، جاشیر، کلوس (در کوه قارون)، مورد معطر، آویشن و برخی گونه های پیازی به دلیل برداشت محلی، به شدت درحال کاهش است.

انجدان رومی با نام علمی Levisticum officinale گیاهی چند ساله از خانواده چتریان و متعلق به جنسی تک گونه ای است. این گیاه ارزشمند در ایران تنها در بخش کوچکی از رشته کوه های هزار در جنوب استان کرمان مشاهده می شود. جایگاه حفاظتی این گونه درقالب طرح تعیین جایگاه حفاظتی گیاهان و اکوسیستم های ایران، براساس شیوه نامه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و اندازه جمعیت تعیین شد. نتایج نشان داد که گرچه این گونه در برخی کشورهای اروپایی کشت می شود، اما در ایران یه صورت وحشی و به شکل لکه های باریک و جدا از هم در رویشگاه دیده می شود و مساحت تحت اشغال آن 0/13 کیلومتر مربع است. براساس معیارهای جهانی حفاظت از طبیعت جایگاه این گونه در ایران در طبقه «در بحران انقراض (CR)» تعیین شد. بررسی ها نشان داد برداشت بی رویه و پیش از موعد گیاه و حشکسالی های اخیر از عوامل اصلی تهدید کننده این گیاه بشمار می روند.

گیاه Hyoscyamus tenuicaulis Schonbeck- Temesyاز تیره سیب زمینی (Solanaceae) انحصاری ایران می باشد که به صورت لکه ای، پراکنده و آویزان در شکاف سنگ ها، صخره ها و دیواره عمودی رودخانه ها رویش دارد. این گیاه چندساله و ریزوم دار با ساقه های خیزان یا کاملا آویخته و واژگون، به طول تا 2 متر می باشد. جایگاه حفاظتی این  گیاه براساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) مورد بررسی قرار گرفته است. سطح تحت اشغال گونه Hyoscyamus tenuicaulis با اندازه گیری میدانی در رویشگاه های آن، 22.4 کیلومتر مربع و میزان حضور گونه در محدوده انتشار آن، 159507 کیلومتر مربع برآورد شد. این گونه باتوجه به سطح اشغال، تعداد افراد جمعیت، نوع تجدید حیات که عمدتا از طریق ریزوم های رونده می باشد و کیفیت رویشگاه، به عنوان گونه ای در حال انقراض (Endangered/EN) اعلام می شود. مشاهدات صحرایی نشان داد فقدان مدیریت و بهره برداری بی رویه به عنوان گیاه دارویی از عوامل اصلی تهدیدکننده این گونه کمیاب به شمار می روند. اعلام رویشگاه های حفاظت شده توسط سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، حفاظت خارج از رویشگاه در باغ های گیاه شناسی ملی ایران و باغ گیاه شناسی زاگرس و بانک ژن منابع طبیعی ایران برای جلوگیری از انقراض باید در برنامه کار حفاظت از این گونه قرار گیرد.