فهرست مطالب

نشریه مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه
سال دوم شماره 1 (پیاپی 3، بهار و تابستان 1397)

  • تاریخ انتشار: 1397/05/16
  • تعداد عناوین: 6
|
  • شمس الله مریجی، حمیدالله فاضل قانع* صفحات 1-22

    دور شدن جامعه مسلمان از دوران رشد و شکوفایی تمدنی، پس از رویارویی مسلمانان با مدرنیته و تمدن غربی، آنان را به اندیشه ورزی ژرف و فراگیر درباره سازکار ورود دوباره جامعه مسلمان به چرخه تمدن واداشت. نظریه پردازی تمدنی اندیشمندان مسلمان در دو سده گذشته، فراز و فرود بسیاری داشته و رویکردهای کاملا متفاوتی را فرا روی جامعه مسلمان قرار داده است. چیستی، چگونگی و چرایی این تحولات نظری، مسئله ای است که در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی، بررسی شده است تا از رهگذر برجسته سازی ضعف ها و قوت های مهم ترین دیدگاه های تمدنی، زمینه مناسبی برای افزایش کارآمدی نظریه تمدن در اندیشه معاصر مسلمین فراهم آورد. تحولات نظریه تمدن در اندیشه معاصر مسلمین، با محوریت سه مسئله مشخص و متمایز، قابل بررسی است: مسئله عقب ماندگی، مسئله هویت دینی و مسئله پیشرفت. امروزه هیچ یک از دیدگاه های نظری اندیشمندان مسلمان درباره تمدن، نتوانسته است با کم رنگ کردن یا از میان برداشتن دیدگاه های همسان و متناظر، به گفتمان مسلط تبدیل شود؛ اما آشنایی با ضعف ها و قوت های هریک از آنها، می تواند نظریه تمدن را در جامعه مسلمان از غنا و کارآمدی بیشتری بهره مند کند.

    کلیدواژگان: تمدن، فرهنگ، جامعه مسلمان، اندیشه معاصر مسلمین، مدرنیته، مطالعات تمدنی
  • قاسم ابراهیمی پور* صفحات 23-44

    رویکرد تهذیبی با به رسمیت شناختن علم غربی، به دنبال رفع کاستی های آن از طریق تلفیق اندیشه غربی و اندیشه اسلامی است. حمایت از این رویکرد، پذیرش آن به عنوان مقدمه اسلامی سازی حقیقی، و نقد آن، سه گونه مواجهه اندیشمندان معاصر با رویکرد تهذیبی است. اما توجه به عناصر و ابعاد علم، مثل موضوع، مفاهیم، غایت، مسایل، فرضیه ها، نظریه ها و روش از یک سو، و معیارهای مختلف دینی، فرهنگی، تجربی و منطقی برای تهذیب علم مدرن از سوی دیگر، بررسی عمیق تری را موجب می شود که در این پژوهش به انجام رسیده است. امکان پذیر نبودن تهذیب، التقاط، سطحی نگری، توجیه دینی علم، اتخاذ رویکرد سلبی، تکثر نظریه ها و رد شدن تهذیب در جامعه علمی، از نقدهای مهم  بر رویکرد تهذیبی است؛ اما اگر تنها راه اسلامی سازی را تهذیب، و تنها معیار تهذیب را متون دینی ندانیم و از سوی دیگر خواهان تهذیب علوم و نظریه های همسو با اندیشه دینی و نه همه علوم و نظریه های مدرن باشیم، هیچ یک از نقدهای مذکور وارد نخواهد بود. و رویکرد تهذیبی در کنار سایر رویکردهای اسلامی سازی علوم اجتماعی، قابل استفاده خواهد بود.

    کلیدواژگان: اسلامی‌سازی، بومی‌سازی، جامعه‌شناسی اسلامی، رویکرد تهذیبی، علوم انسانی اسلامی
  • محمدحسن احمدی* صفحات 45-66

    مباحث میان رشته ای در علوم انسانی-اسلامی و به خصوص از جهت امکان استفاده متون دینی در تحلیل و جامعه شناسی تاریخی، بسیار حایز اهمیت است. پرواضح است که متن به تنهایی نمی تواند مسیر معرفت افزایی را هموار کند. معرفت تاریخی عملا بستر بسیاری از معارف دینی را شکل می دهد. دخالت دادن مخاطب متن در تحلیل متن، معمولا حلقه گم شده دین پژوهی است. تحلیل متن از زاویه انعکاس آن در مخاطب – چه مخاطب زمان صدور و چه مخاطب زمان نقل- تولیدکننده دو فضای متفاوت به نام «مسیلگی» و «تواتر انعکاسی» است. قاعده تقابل، یک قاعده طلایی است که از ارتباط بین این دو ناشی شده است. مفاد این قاعده آن است که مدلول مقام بیان در گزارش های تاریخی، معمولا با مدلول فرامقام بیان (در بخشی که ناظر به مقام بیان است) تقابل دارد. بی توجهی به قاعده تقابل و دخالت ندادن مسیلگی و تواتر در تحلیل گزارش های تاریخ اسلام، موجب نتیجه گیری های ناصواب درباره تحلیل تاریخ اجتماعی تمدن اسلامی شده است که در این آسیب، هم پژوهش های بومی و هم مطالعات خاورشناسان، تا حدودی هم داستان اند.

    کلیدواژگان: تحلیل انعکاسی، قاعده تقابل، مسئلگی، تحلیل اجتماعی
  • محمدرضا انواری* صفحات 67-88

    چهارده خلیفه اموی حدود نود سال به عنوان حاکمان جامعه اسلامی بر مردم حکمرانی کردند. شناخت نظام ارتباطی که یک حکومت در ارتباط با مردم از آن استفاده می کند، ما را با نظام فکری مجموعه حاکمیت آشنا می کند. بر این اساس، مولف این مقاله با تکیه بر منابع تاریخی و با روش توصیفی تحلیلی، نظام ارتباطی امویان را با تاکید بر دوره معاویه بررسی کرده است. تاکید بر دوران معاویه از این جهت است که او علاوه بر اینکه تاثیرگذارترین خلیفه اموی بود، سیاست هایی را پایه ریزی کرد که در بسیاری موارد، تا اواخر دوران امویان باقی ماند. یافته های تحقیق نشان می دهد در یک تقسیم بندی، دو رویکرد «تخریبی» و «تثبیتی» را در نظام ارتباطی امویان می توان شناسایی کرد. در رویکرد تخریبی، هدف اصلی، سد آگاهی مردم به فضایل اهل بیت (ع) بود تا الگوگیری از آنان به فراموشی سپرده شود. ساخت احادیث جعلی و تهدید و شکنجه و قتل شیعیان، بستر الگوگیری از اهل بیت (ع) را از بین می برد. در رویکرد تثبیتی، معاویه با اسطوره سازی از خود، عثمان و شام؛ بایکوت خبری شامیان، حمایت از فرقه گرایی و سرگرم کردن مردم به امور باطل با استفاده از داستان سرایی و شعر، زمینه تثبیت حکومت خود را در نظام نوپای پیامبر (ص) فراهم کرد؛ تا حدی که معاویه خود را نه خلیفه رسول الله(ص)  بلکه خلیفه خدا می دانست.

    کلیدواژگان: علی (علیه السلام)، معاویه، امویان، نظام ارتباطی، شام
  • نرگس کاوند، زهرا حضرتی صومعه*، باقر ساروخانی، مظفرالدین شهبازی صفحات 89-122
    در تمامی جوامع دینی، یکی از گروه هایی که می توانند بر موقعیت زنان در خانواده و جامعه بسیار اثرگذار باشند، صاحب نظران و طلاب علوم دینی هستند. کشور ما نیز از چنین قاعده ای مستثنا نیست و کسانی که به تحصیل علوم اسلامی مشغول هستند، نماینده کلام الهی و سخن اسلام در جامعه محسوب می‌شوند و دیدگاه و نگرششان به جایگاه زن در خانواده و جامعه، در موقعیت زنان اثرگذار است. ازآنجاکه حوزویان، صاحب کرسی سخن و محل رجوع مردم هستند، افکارشان خواسته یا ناخواسته در لایه های پنهان و آشکار اذهان مردم جامعه و سیاست گذاری‌‌ها و قانون گذاری های خرد و کلان کشور ‌‌تاثیرگذار است. این پژوهش که به روش گرنددتیوری، با نمونه گیری گلوله برفی و با مصاحبه نیمه‌باز انجام شده است، در پی یافتن پاسخ این ‌‌سوال است که نگرش طلاب ساکن تهران و قم در مورد جایگاه اجتماعی زنان چیست و رویکرد آنان به مقوله مهم جایگاه زن در جامعه در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، هنری، ورزشی، اجتماعی و سیاسی چگونه است. این پژوهش در پایان به این نتیجه رسید که نگرش طلاب مورد مطالعه در مورد جایگاه زن در جامعه را می توان به دو دسته‌ نگرش سنتی و فراسنتی تقسیم کرد که دراین‌میان طلاب ساکن تهران وارد مرحله گذار از سنت به فراسنت شده و نگرش فراسنتی در آنها رشد چشمگیری کرده است؛ ولی طلاب ساکن قم به مرحله گذار نرسیده اند و همچنان دارای نگرش سنتی هستند.
    کلیدواژگان: تحلیل جامعه‌شناختی، گرنددتئوری، طلاب حوزه علمیه، زن، جامعه
  • علیرضا پویا* صفحات 123-151
    در این مقاله ابتدا مباحثی مقدماتی درباره تبیین و اهمیت بحث نظریه و روش، و سپس مطلبی در خصوص عرصه‌های اجرای تحقیق به عنوان مقوله‌ای که از اهمیت ارتباط روش و نظریه حکایت دارد، مطرح شده است‌. سپس هستی شناسی مادی و روش تحقیق مبتنی بر این رویکرد و ‌‌پیامدهای آن در علوم انسانی توضیح داده شده و در ادامه بحثی درباره معرفت‌‌شناسی و روش، صورت گرفته است. آنگاه روش و نظریه در رویکردهای جدید غربی و‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ پست‌مدرن و تمایلات نواندیشان اسلامی به این رویکردها و تبعات آن بررسی شده است. در انتها نیز نظریه و روش در رویکرد اسلامی بحث شده و نتیجه گرفته‌ایم که با توجه به اهمیت این بحث در علوم انسانی، مطالعه و تبیین آن توسط اندیشمندان اسلامی، ضروری و نیازمند توجه جد‌‌ی است.
    کلیدواژگان: نظریه‌، روش‌، هستی‌شناسی‌، روش شناسی‌، معرفت‌‌شناسی