پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 11 (بهار 1398)

فرزندنامه ، نوشته ای است که والدین با هدف آموزش دانش و مهارت خاص، یا ارایه اندرزهای اخلاقی، اجتماعی، دینی، برای فرزندان خود نوشته اند. این زیرگونه مهم ادبی، حاصل تلاقی دو امر است: نگرانی های والدین و بی تجربگی و خامی فرزندان تا سنین جوانی. سه اصل پیشینه بسیار کهن، بسامد بالا و تکرارپذیری این نوع متون، نشان از جایگاه مهم آن در ادبیات تعلیمی است. نوشتار حاضر، ضمن معرفی رساله ای از حسین علی خان نوری متخلص به وفا (درگذشت 1322ق)، به بیان درون مایه ها و اعتقادات و مبانی تربیتی و اندرزی وی پرداخته است. این نسخه منحصربه فرد، به شماره 1321، تنها در کتابخانه مرکز احیاء قم نگهداری می شود. وفا این وصایا را برای فرزند سیزده ساله اش محمد نوشته است تا راهنمای زندگی فرزندش باشد. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که وصایای وفا مناسب با اقتضای حال فرزندش است و نویسنده با آگاهی از مقوله مخاطب شناسی و بهره از شگردهایی چون انتقال تجربه، تشبیه، توصیف و لحن های مناسب با مقام سخن، کوشیده است تا در فرزندش تاثیر گذارد.

یکی از شیوه های مطالعاتی، خوانش متون علمی، ادبی و دینی گذشته است. این متون، اطلاعات مفید و ارزشمندی را از علوم مختلف در اختیار علاقه مندان قرار می دهند؛ برخی از این متون ارزشمند توسط پژوهشگران تصحیح و چاپ شده و برخی دیگر نیز در پرده خمول و گمنامی باقی مانده اند. قطعا تصحیح و بررسی این نسخ خطی، کاری بس مفید و شایسته است که می تواند به شناخت بهتر آثار و آشکار شدن چهره علمی این نویسندگان گمنام کمک کند. از جمله این نسخ خطی می توان به نسخه ناشناخته المجامع الصوفیه و المراهص العلویه اشاره کرد که از آثار محمدصالح دستغیب شیرازی در قرن یازدهم هجری است. مولف در این اثر احادیث، آیات قرآن و روایات مرتبط با منزلت پیامبر عظیم الشان اسلام (ص)، بعثت و معراج ایشان، ایمه اطهار (ع)، زندگی چهارده معصوم، جایگاه والای حضرت علی (ع) و ولایت ایشان را گردآوری کرده است. این نسخه خطی تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. در این جستار، پس از معرفی نویسنده و آثارش به بررسی این اثر دینی و تفسیری می پردازیم.

با توجه به اینکه احیای آثار گذشتگان زبان و ادبیات فارسی، نقشی اساسی در شناخت ویژگی های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی جامعه گذشته ما دارد و نیز با این شناخت می توان افق های روشنی را به زندگی امروز گشود، نویسنده را بر این داشت تا به گردآوری دقیق و تحلیل و تصحیح اشعار یکی از انسان های وارسته و پاک دوره صفویه و افشاریه بپردازد. این پژوهش سعی دارد تا پس از شرح احوال زندگی شاعر، نسخه های خطی از سروده های وی را معرفی کند. صادقهجریتفرشی شاعر عصر صفوی و افشاری، ابتدا یک مثنوی تاریخی مذهبی را می سراید و سپس به اشعار عرفانی و پرسوزوشور راغب می شود. بیشتر اشعار وی در قالب مثنوی است و چند رباعی و غزل و بیت های پراکنده (مفردات) از وی بر جای مانده است. پژوهشگر به این دلیل این موضوع را برگزید تا علاقه مندان شعر و ادب فارسی با چنین چهره های گمنامی بیشتر آشنا شوند و آنان نیز به تحلیل و معرفی چنین اشخاص و نسخه هایی ترغیب شوند. نگارنده مشخصات بعضی از نسخه هایی را که در گردآوری دیوان شاعر از آن ها استفاده کرده، ذکر می کند و در بعضی موارد به نسخه هایی که فقط از نظر گذرانده است، اشاره ای دارد. پژوهشگر دلیل جمع آوری و نقد و تحلیل نسخه های صادق تفرشی را زدودن غبار سهو و اعمال سلیقه در نگارش نسخ می داند. پژوهشگر در این مقاله به روش کتابخانه ای و تحقیق تاریخی، هریک از نسخه های مورد نظر را از کتابخانه های مختلفی به دست آورده و ماه ها این نسخ را با یکدیگر مقایسه کرده و آن ها را به دقت مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

تصحیح متون کهن، تحشیه و تعلیق، هم تقویت کننده میراث فرهنگی و مفاخر ادبی و عرفانی یک کشور است و هم اطلاعاتی وسیع در باب اندیشه و ساختارهای فکری و زبانی متفکران گذشته به دست داده و دانسته های بشر کنونی را می افزاید. تصحیح نسخه هم پژوهشی اصیل است که نیاز بزرگان علم و معرفت بوده و همه دانشمندان بدان تاکید دارند. در حوزه متون عرفانی اسلامی، رساله القدس و غلطات السالکین روزبهان بقلی از جمله آثاری است که کمتر به آن ها پرداخته شده است. این رساله ها در سال 1351 توسط محمدجواد نوربخش بر اساس نسخه هایی که در کتابخانه خانقاه نعمت اللهی در کنار داشتند، تصحیح و به چاپ رسیده است؛ اما به دلیل مشکلات فراوان تصحیح مانند غلط های املایی که بدان پرداخته نشده، دقت در ضبط دقیق ترین مفهوم، نداشتن تعلیقات و... خوانش متن و درک آن دشوار است. با جست وجوی فراوان و یافتن نسخه ای متاخرتر با گذشت سال ها و تصحیح مجدد تلاش شده است تا در رفع کاستی هایی که در تصحیح قبل وجود داشت، پژوهشی مجدد انجام شود. در این پژوهش تلاش شده است لزوم تصحیح دوباره این دو رساله از روزبهان بقلی مورد بررسی قرار گیرد تا هم به تصحیحی منقح تر دست یابیم و هم رمزها و اسرار درونی این عارف بزرگ فارس را با شناخت بیشتر این دو اثر اصیل او درک کنیم. دیگر اینکه با افزودن تعلیقات و شرح دشواری ها به تصحیح پیراسته تر و شایسته تر این دو اثر از روزبهان برای زمان کنونی دست یابیم.

نسخ خطی گنجینه های گران بهایی هستند که به واسطه آن ها بخش عمده ای از فرهنگ و ادب این مرزوبوم به دست ما رسیده است. امروزه یکی از منابع ناگزیر برای هر مصححی، تذکره ها و سفینه های شعری است. جامعان چنین مجموعه هایی با در دست داشتن دست نویس هایی که گاه در تصاریف روزگار از بین رفته است ، به نام و اشعار شاعرانی اشاره می کنند که امروزه برای محققان قلمرو شعر و ادب فارسی نویافته و بیگانه می نماید و این امر ضرورت بررسی این نوشته های خطی را نشان می دهد. تذکره بتخانه نسخه خطی ارزشمند و درخور توجهی در حوزه ادبیات کلاسیک است که با تصحیح از گمنامی به در آمد. تصحیح این تذکره شعری هم تصحیح کامل تری از بعضی ابیات شاعران و اشعار تازه یاب آن ها به دست می دهد و هم دستیابی به آثار شعرای گمنام را مقدور می سازد.نویسنده این مقاله، ضمن معرفی نسخه خطی جنگ بتخانه و تدوین کننده آن، به معرفی شاعر گمنامی همچون مطهر که هزار بیت از اشعارش در این مجموعه ثبت شده که در هیچ دیوانی نیامده است و همچنین با مقابله اشعار ثبت شده از ازرقی هروی، مجیرالدین بیلقانی، سید حسن اشرفی سمرقندی، ادیب صابر ترمذی، اثیر اخسیکتی در جنگ مذکور با منابع دیگر، ابیاتی به گنجینه دیوان این شاعران بزرگ پارسی گوی افزوده می شود و همچنین ضبط های تازه ای که از شعر بعضی از این شاعران ارایه می دهد، که به تصحیح و تکمیل دیوان آنان کمک می کند.